Қазақ мулаһизичи: хитай һөкүмити көчмәнлириниң шинҗаң вә мәркизий асияға көчүшини риғбәтләндүрмәктә

Ихтиярий мухбиримиз ойған
2014.02.27
russiye-xitay-kochmen-305.jpg Русийидики хитай көчмәнлири русийә көчмәнләр идариси хадимлириға рәсмийәтлирини көрсәтмәктә. 2010-Йили 8-ноябир.
RIA Novosti

Кейинки вақитларда дуняниң көплигән аммиви ахбарат васитилиридә хитайниң қол астидики һазирқи уйғур елидә йүз бериватқан вәқәләргә мунасивәтлик мақалиләрниң пат-патла елан қилиниватқанлиқи байқалмақта.

Мундақ мәзмундики мақалиләр болупму 1997-йили ғулҗида йүз бәргән уйғур яшлириниң тинчлиқ намайишидин кейин бесилишқа башлиған иди, чүнки ғулҗа қанлиқ вәқәси әнә шу вақитта дуня җамаәтчиликиниң қулиқиға йетип, бир қатар хәлқара тәшкилатларниң уйғур мәсилисигә диққәт ағдурушини кәлтүрүп чиқарди. Йәнә бир муһим мәсилә-бәзи сиясәтшунаслар, анализчилар бүгүнки күндә пүтүн мәркизий асияда қелиплашқан вәзийәтни уйғур ели билән бағлаштурушқа тиришмақта.

Йеқинда “сентир асия” тор бетидә елан қилинған “мәркизий асия мәмликәтлири, 21-әсирдә хитайниң дәриҗидин ташқири дөләткә айлиниш мәхпий истратегийиси” намлиқ мақалиниң аптори муқанмедий асанбекоф шәрқий түркистан қачақлири тәрипидин түркийәниң истанбул шәһиридә нәшр қилинидиған шәрқий түркистан авази” намлиқ журналниң 2000-йили ноябир санида бесилған бейҗиңдики хитай антропологийә пәнлири академийиси тәйярлиған в 5500796 номурлуқ интайин мәхпий һөҗҗитидә, хитайниң 21-әсирдә дәриҗидин ташқири дөләткә айлинишиниң мәхпий истратегийисиниң көрситилгәнликини тәкитләйду.

М. Асанбекофниң ейтишичә, хитай бу пиланни дөләтни иқтисадий, иҗтимаий-мәдәний вә сиясий җәһәттин раваҗландуруш билән бир қатарда ташқи сиясий вәзипиләрниму, шу җүмлидин қошна мәмликәтләр үстидики контролни күчәйтип, бара-бара уларни өзигә қошувелишқа охшаш вәзипиләрни өз ичигә алған үч басқучта әмәлгә ашурушни көзлигән. Хитай үч миң йилдин буян өзиниң, болупму мәркизий асия дөләтлиригә нисбәтән қаратқан сияситидә бесип кириш истратегийисини тутуп кәлгән. Әмди униң җакарлаватқан тинч ташқи сиясити билән униң һәқиқий мәнпәәтлири оттурисида чоң пәрқ бардур. Мақалидә көрситилишичә, ахирқи он йил ичидә хитай, биринчидин, өз пуқралириниң мәркизий асия дөләтлиригә көчүп йәрлишишини һәр җәһәттин қоллап-қуввәтлисә, иккинчидин, нефит, газ вә башқиму енергийә мәнбәлиригә игә мәмликәтләргә болған тәсирини күчәйтиш пиланлирини әмәлгә ашурмақта. Хитай мәзкур пиланини, әнә шу истратегийидә көрситилгәндәк, өзиниң ғәрбий шимали райони, йәни шәрқий түркистанни, у йәрдә яшаватқан йәрлик аһалә санини қаттиқ қисқартиш йоли билән тинч вә бихәтәр районға айландуруш вәзипилири билән зич бағлиништа әмәлгә ашурмақта.

Мақалә аптори мундақ дәп язиду: “еһтимал, хитай мәркизий асияға шәрқий түркистанниң давами сүпитидә қаримақта. Өзүңлар ойлинип көрүңлар: мәзкур истратегийилик пилан елан қилинған вақит ичидә мәркизий асия мәмликәтлиридә хитай көчмәнлири саниниң тез өсүши йүз бәрди, уларда хитай мәдәнийити мисли көрүлмигән дәриҗидә тарқалди, улар вә хитай оттурисидики сода-иқтисадий алақиләр тез раваҗлинишқа башлиди. Анализчиларниң һесаблиши бойичә, мушу йиллар ичидә турақлиқ яшаватқан хитайларниң сани қазақистанда 75 миңға, таҗикистанда 60 миңға, өзбекистанда 40 миңға йәтти, қирғизистанда болса, улар 100 миңдин ешип, сани бойичә төтинчи орундики етникиға айланди. Әгәр бу йәргә кирип ‏-чиқип кетиватқан хитайларниң санини һесабқа алидиған болсақ, бу рәқәмләр йәнә икки һәссигә көпийиду.”

Хитай шундақла өз истратегийисидә, болупму қазақистан вә қирғизистан территорийисиниң бәзи районлирини қайтурувелиш һәмдә түркийәниң мәркизий асия мәмликәтлиригә болған тәсирини һалсизландурушни көзлигән. Мақалә аптори бу йәрдә таҗикистанниң тағлиқ бәдәхшан областиниму тилға алиду. Хитай бу дөләтләр билән болған йәр мәсилисини шәрқий түркистанға охшаш аптоном районлардики муқимлиқни күч билән тәминләш вәзиписини ада қилиш билән тәң елип бериватқанлиқи илгири сүрүлиду.

М. Асанбекоф уйғурлар һәққидә тохтилип мундақ дәп язиду: “кейинки йилларда уйғурларниң тохтимайватқан қаршилиқ һәрикәтлириниң армийә ярдими билән рәһимсизләрчә бастурулуши шинҗаңдики (шәрқий түркистандики) сиясий турақлиқни күч билән орнитиш вәзиписиниң орунлиниватқанлиқини көрситиду. Мәсилән, пәқәт 2013-йилниң өзидила икки қетим шинҗаң уйғурлириниң аммиви қаршилиқлири көп сандики қурбанлар билән рәһимсиз бастурулди. Мушу өлкидә өткән йили айрим пуқраларниң уйғурларниң һоқуқлирини қоғдашқа қаритилған алтә қетимлиқ ашкара қаршилиқи (һәқиқәттә палта вә пичақлардин пайдилиниш арқилиқ) террорлуқ һәрикәт дәп һесаблинип, уларға нисбәтән тегишлик җаза чарилири қоллинилди. Бу йәрдә шу нәрсә көрүнүп туридуки, уйғурлар үстидин әмәлгә ашурулған қанлиқ җазалар уларниң қаршилиқ актиплиқиниң өсүшидин әмәс, бәлки хитайниң шинҗаңдики сиясий турақлиқни күч билән орнитиш сияситигә көчкәнлик сәвәбидин келип чиққан. Илгирики вақитларда мундақ қаршилиқлар у йәрдә болмиғанмеди? йәнә шу нәрсә һәйран қалдуридуки, уйғурларниң қаршилиқ һәрикәтлириниң баш сәвәби, йәни “мәмликәтниң бу өлкисигә хитайларниң еқип кириши” болуп, пәқәт анализчилар тәрипидинла әмәс, бәлки җамаәтчилик тәрипидин тоғра дәп қарилишиға қаримастин, бу мәмликәтниң һөкүмити өзиниң бесип кириш сияситини түзитиш ишини елип бармайватиду. Шуниң билән бир вақитта у, хитайларниң шинҗаң вә мәркизий асияға көчүшини риғбәтләндүрүшни давам қилмақта.”

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.