Bir xitay tetqiqatchining lagér heqqidiki étirapi: “Xatalashqan, xatalashmighanlarnimu terbiyilesh - weziyetning éhtiyaji idi”

Muxbirimiz shöhret hoshur
2018.07.23
yepiq-terbiyelesh-lagiri-yeqindin-tartilghan-xerite-1.jpg Kishilik hoquq weziyiti közetküchisi, jang shawn isimlik aliy mektep oqughuchisi twitérda xoten laskuydiki yighiwélish lagéri dep körsetken xeritisi.
Social Media/Shown Zhang

Xitayning chongching shehiridiki wéypu tetqiqat merkizining uchur ambirida saqlan'ghan “Bash nishanni chöridep esebiylikni tügitish - terbiyilep özgertish” mawzuluq doklatta, Uyghur rayonida nöwette mewjut bolup turuwatqan yighiwélish lagérlirining néme üchün tesis qilin'ghanliqi heqqide melumatlar bérilgen. Uyghur aptonom rayonluq partiye mektipining bir tetqiqatchisi teripidin hazirlan'ghan bu doklatta, ochuq halda, “Yighiwélish lagérliri” da yénik xataliq ötküzgen we hetta xatalashmighanlarningmu yighiwélin'ghanliqi, buning bolsa bir weziyetning teqezzasi ikenliki tilgha élin'ghan. Töwende muxbirimiz shöhret hoshurning bu heqte teyyarlighan programmisi diqqitinglarda bolidu.

Xitay da'iriliri ta hazirgha qeder Uyghur rayonida yépiq terbiye lagérlirining mewjutluqini resmiy yosunda étirap qilghini yoq؛ xitayning qazaqistandiki bash elchisi bu yilning béshida Uyghur rayonidiki yépiq terbiye lagérliri heqqide muxbirlarning so'aligha duch kelgende, Uyghur rayonida mundaq bir ehwalning yoqluqini bayan qilghan؛ u yene muxbirlarning bu heqtiki so'alini qopalliq bilen ret qilip lagérlar heqqide, bu heqte uchur tarqatqan amérikining s n n téléwiziyesidin sorashni buyrughan. Emma xitayning tor uchur ambarlirida saqlinip turuwatqan bezi höjjetlik matériyallar, mezkur lagérlarning mewjutluqini delillep turmaqta. Xitayning chongching shehiridiki wéypu tetqiqat merkizide bultur 6‏-ayda élan qilin'ghan we hazirghiche torda körülüp turuwatqan bir atalmish ilmiy doklatta, Uyghur rayonidiki “Yighiwélish lagérliri” ning mewjutluqi ashkara étirap qilin'ghan. “Bash nishanni chöridep esebiylikni tügitish we terbiyilep özgertish” mawzuluq bu doklatta, lagérlarning néme üchün tesis qilin'ghanliqini we yépiq terbiye xizmitidiki qiyinchiliq hem nuqsanlar tilgha élin'ghan we yépiq terbiyini terbiye qandaq élip bérish heqqide yol körsitilgen. 

Uyghur rayonidiki bezi saqchi orunlirimu, rayonda yépiq terbiye lagérlirining mewjutluqini qet'iy türde inkar qilghan idi. 

Mezkur doklatning kirish sözide Uyghur rayonida yéqinqi yillardin béri “Arqa-arqidin térrorluq-zorawanliq weqeliri” yüz bergenliki؛ bu weqeni sadir qilghanlar arisida “Diniy esebiylikning tesirige uchrimighanlarning yoqluqi” ni eskertilip ötülgen, arqidin Uyghur rayonida “Diniy esebiylikning chongqur singgenliki we omumyüzlük yamrighanliqi”, bu sewebtin “Xitayning dölet bixeterlikige éghir tehdit shekillendürgenliki” tilgha élin'ghan. Doklatta déyilishiche, xitay dölet re'isi shi jinping Uyghur rayonini közdin kechürgen chéghida Uyghur rayonidiki térrorluqning heriket menbesi bölgünchilik, idiyiwi menbesi bolsa diniy esebiylik ikenliki we shuningdek esebiylikni yoqitish heqqide yolyoruq bergen. Doklattin melum bolushiche, lagérlar shi jinpingning mezkur yolyoruqidin kéyin tesis qilin'ghan. 

Ürümchidiki bir saqchi xadimi hetta, özining “Terbiyilesh merkezliri” dégen bu atalghuni tunji qétim anglawatqanliqini tilgha alghan idi. 

Mezkur doklatta, Uyghur rayonida yéqinqi yillardin béri térrorluqqa zerbe bérishte jazalash we terbiyeleshtin ibaret ikki yol teng méngilghanliqi, zerbe bérish yolida közge körünerlik netije qazinilghan bolsimu, emma terbiyilesh jehette yéterlik netije qazinilmighanliqi؛ diniy esebiylikning singish we yamrishining yenila dawam qiliwatqanliqi bayan qilin'ghan. Doklatta Uyghur rayoni we rayon xelqi isharet qilinip: “Diniy esebiylikning éghir tesirige uchrighan shinjangda esebiylikning uruqi, tupriqi we baziri yenila mewjut” déyilgen. 

Doklatta yene qattiq zerbe bérish dolqunlirida térrorluq we zorawanliq bilen shughullan'ghan we uninggha chétilghanlargha omumyüzlük zerbe bérilip bolun'ghan bolsimu, lékin ularning a'ile-tawabatlirining qorsiqida ghumi barliqi, ularning a'ile ezaliri bérilgen jazaning heqliqliqini idiye jehettin qobul qilalmaywatqanliqi we hökümetke düshmenlik neziride qarawatqanliqi ؛ shunga ularning idiyesining özgertilishi zörürlüki tilgha élin'ghan. 

Doklatta, yépiq terbiye herikitining ötken yil 6-aydiki mezgili közde tutulup؛ yighiwélish lagérlirida qanun'gha yénik xilapliq qilghan, hetta qilmishi téxi jinayet shekillendürmigen kishilerningmu we jazalinip bolun'ghanlarning a'ile-tawabatliriningmu yighiwélin'ghanliqi we bundaq qilishning weziyetning teqezzasi ikenliki hem del waqtida bolghanliqi bayan qilin'ghan. 

Amérika hökümiti aldinqi ayda xitayning nechche yüzming Uyghurni lagérgha soliwalghanliqini eyibligen we alaqidar emeldarlarni magnétskiy qanuni boyiche jazalashni oylishidighanliqini bayan qilghan idi. Xitay tashqi ishlar bayanatchisi bu eyibleshke qarita inkasidimu “Asassiz gepler” déyish arqiliq rayonda yighiwélish lagérlirining mewjutluqini boynigha almighan idi.

Yépiq terbiye lagérlirining mewjutluqi étirap qilin'ghan mezkur doklat élan qilin'ghan tor bettiki chüshendürüshtin melum bolushiche, doklatni élan qilghan wéypu tetqiqat orni xitay döletlik pen-téxnika axbarat tetqiqat ornining tarmiqi iken. Doklat Uyghur rayonluq partiye mektipining tetqiqatchisi chyu yüen yüen teripidin teyyarlan'ghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.