Xitay hökümiti din'gha étiqad qilidighan ammidin qattiq endishe qilmaqta

Xitay döletlik diniy ishlar idarisining bashliqi wang zo'en shenbe küni qilghan bir sözide, xitaydiki kompartiye ezalirining din'gha étiqad qilishtin waz kéchishi kéreklikini tekitlep, buninggha qarshi chiqqanlarning partiye ichide jazalinidighanliqini bildürgen. Wang zo'enning bu sözi xelq'aradiki küzetküchilerning diqqitini qozghidi. Ular xitay hökümitining dini cheklime siyasetliri Uyghur éli we tibetlerde alliqachan mewjut ehwal bolsimu, yéqinqi yillardin buyan bésimning xitay miqyasida omumlishiwatqanliqini bildürüp, buning seweblirini mulahize qildi.

Xitay kompartiyisi pütün küchi bilen xitayda yillardin béri marksizm we maw zédong idiyesini terghib qilip, até'izmni yeni dinsizliqni teshwiq qilip kelgen idi. Emma kéyinki yillarda xitayda xristi'an we katolik dinlirining keng tarqilishigha egiship, bu dinlarning muritlirining shiddet bilen köpiyiwatqan bolup, bu weziyetning xitay hökümitini endishige séliwatqanliqi melum. 15 Iyul küni xitay döletlik dini ishlar idarisi bashliqi wang zo'en xitay kompartiyesi merkiziy partiye mektipining bashqurushidiki “Öginish géziti” de bir maqale élan qilip, partiye ezalirini dini étiqad mesiliside qattiq agahlandurghan. U, partiye ezalirining din'gha étiqad qilmasliqi kéreklikini eskertip “Partiye ezaliri choqum marksizm idiyiside ching turup, partiye nizamigha emel qilip, partiyige sadiq bolushi kérek. Partiye ezalirining qimmet qarashlirini we étiqadni dindin izdishige yol qoyulmasliqi kérek. Din'gha étiqad qilidighan kadirlar étiqadidin waz kéchishi kérek. Qarshi chiqquchilar bolsa partiye teshkilati teripidin jazalinidu.” dep yazghan.

Uning yuqiridiki bu sözliri bügün xitayning “Yer shari waqti géziti” teripidin élan qilin'ghandin kéyin xelq'aradiki küzetküchilerningmu diqqitini qozghidi. Amérikidiki jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robértsning qarishiche, gerche xitay hökümitining dini cheklime siyasiti Uyghur élige oxshash jaylar üchün yéngi bir ehwal bolmisimu, emma bu cheklimining pütün memliket miqyasigha kéngiyidighanliqidin dérek béridiken. U mundaq dédi:
-Shi jinping hökümiti kishilerning sadaqiti we idiyisige alahide diqqet qilip keldi. Eslide xitay hökümiti kishilerning dini étiqadini bezi jaylarda gheyriy resmiy shekilde kontrol qilip kelgen. Bolupmu Uyghur éli buning tipik misali. Uyghur élidiki kadirlar din'gha ishenmeslik heqqide nahayiti éghir bésimlargha uchrimaqta. Shunga bu jehettin qarighanda yuqiridiki wang zo'enning sözi bir yéngiliq bolmisimu, emma u éniqla partiyining bu bésimining bashqa jaylarghimu kéngiyidighanliqidin dérek béridu.

Melum bolushiche, xitayda hazir xristi'an we katolik dinigha étiqad qilidighanlarning sani 80 milyon etrapida bolup, bir qisim közetküchiler xitaydiki xristi'an murtlirning hazirqi köpiyish nisbiti boyiche alghanda 2030-yiligha barghanda bu reqemning 250 milyon'gha yétidighanliqini we buning bilen xitayning dunyadiki xristi'an dini muritliri eng köp döletke aylinidighanliqini mölcherlimektiken. Xitay döletlik dini ishlar idarisining bashliqi wang zo'en ötken yil qilghan bir sözidimu mushu heqte toxtilip “Ilgiri xitayda din'gha étiqad qilidighanlar ichide yashan'ghanlar, ayallar, yéza ahaliliri, töwen kirimlikler we medeniyet sewiyisi töwenler köp sanni igileytti. Hazir ehwal özgerdi. Nöwette din'gha étiqad qilidighanlar ichide yashlar, sheher ahaliliri, yuqiri kirimlikler we yuqiri oqush tarixigha ige kishiler shiddet bilen köpeymekte,” dégen idi. Melum bolushiche, xitayda xristi'an muritliridin sirt yene, tibet buddizimigha étiqad qilidighan xitaylarmu köpiyish bilen birge, Uyghurlar, tungganlar we bashqa islam dinigha étiqad qilidighan milletlerde diniy étiqadini kücheytish iradisining chingiyip bériwatqanliqimu xitay kompartiyesining diqqitini qozghimaqtiken. Amérika-Uyghur birleshmisi re'isi, weziyet analizchisi élshat hesen ependi bu weziyetning alliqachan özige ishenchini yoqatqan xitay hökümitini endishige séliwatqanliqini bildürdi.

Xitay hökümitining partiyilik kadirlarning din'gha ishinishini cheklesh heriketliri Uyghur élide intayin qattiq élip bérilghan bolup, buning eng tipik misali xoten nahiye buzaq yéza aznabazar kentining partiye sékrétari jélil metniyazning diniy zatlarning aldida tamaka chékishtin eymen'genliki üchün “Siyasiy meydani turaqliq emes” dégen seweb bilen wezipisidin élip tashlinishi bolup hésablinidu. Xoten nahiyiside yene partiyilik kadirlarning méyit namizigha bérishimu “Dini pa'aliyetke qatnashqanliq” dep qarilip cheklen'genliki melum bolghan idi. Buningdin sirt, qorghas nahiyisidiki ichigashen shibe yézisida olturushluq bir tunggan partiye ezasining jüme namizigha barghanliqi üchün partiyidin chiqirilishi, sanji oblastidiki bir qisim qazaq imamlarning tutqun qilinishimu Uyghur élidiki diqqet qozghaydighan ehwallarning biri bolup, közetküchiler xitay hökümitining din'gha qarita omumyüzlük jeng élan qiliwatqanliqini bildürmekte. Xitay merkizi partiye mektipining proféssori su wéyning yer shari waqti gézitige qilghan sözimu yuqiridiki qarashni toghrilap bermekte. Suwéy sözide, “Bir qisim gherb küchliri xristi'an dini we islam dinigha oxshash ikki yerlik bolmighan dinni junggoda keng omumlashturush arqiliq özining siyasiy qarishini yaymaqchi boluwatidu, shunga bezi dini doktorinlar choqum junggoche qimmet qarishigha maslashturulushi kérek” dep eskertken. U bolupmu ningshya xuy aptonom rayoni, shinjang Uyghur aptonom rayoni, gensu ölkisi we tibet aptonom rayonlirida partiyilik kadirlarning din'gha étiqad qilish mesilisini hel qilish üchün köp küch kétidighanliqini éytqan.

Shan robérts ependi xitay hökümitining yuqiridiki rayonlargha merkezlishishidiki sewebni partiyining bölgünchilik bilen dinni bir, dep qarishi bilen munasiwetlik deydu. U mundaq dédi:
Xitay hökümiti bölgünchilik ehwalliri mewjut rayonlardiki bu weziyetni ularning bekrek dindar bolghanliqidin dep qaraydu. Shunga xitay hökümitining yuqiridiki rayonlarni alahide tilgha élishi heyran qalarliq emes, chünki ular ezeldin din bilen bölgünchilik heriketlirini bir-birige baghlap kelgen. Emma shuning bilen bir waqitta xitay hökümitining ningshyadiki xuy musulmanlirigha qaratqan teqib we cheklimisini ashuruwatqanliqi hem shundaqla Uyghur élidiki qazaqlarningmu dini pa'aliyetlirining bésimgha uchrawatqanliqi heqqidiki xewerler köpiyishke bashlidi. Xitay hökümiti hazir peqetla Uyghurlarnila nishan qilmaywatqanliqi éniq. Mana bular bizge hökümetning islam dini heqqidiki köz qarishini ipadilep béridu.

Döletlik dini ishlar idarisi bashliqi wang zo'en sözide yene “Biz choqum dinni junggochilashturup, dini guruppilarning we shexslerni sotsiyalistik merkizi idiye we en'eniwi junggo medeniyiti bilen yéteklishimiz kérek” dégen bolup, bügün xitay xewerler torida élan qilin'ghan bir resimde xotendiki bir meschitke ésilghan “Islam dinini junggochilashturushni pa'al ilgiri süreyli” dégen lozunka ésilghanliqi körülgen bolup, bu yuqiridiki wang zo'enning sözlirining Uyghur élide alliqachan ijra qiliniwatqanliqini körsitip bergen idi. Élshat hesen ependi xitay hökümitining bu arqiliq Uyghur élide mutleq kontrolluqni qolgha keltürmekchi boluwatqanliqini bildürdi.