Uyghurlar néme üchün sowét-gérman urushigha qatnashqan

Ammiwi axbarat wasitiliri melumatlirigha qarighanda, sabiq sowét ittipaqi jumhuriyetliri bu yili 1941-1945-yillar ariliqida yüz bergen sowét-gérman urushida fashizim üstidin qazinilghan ghalibiyetning 75 yilliqini xatirilimekte. Eyni waqitlarda sowét ittipaqi bilen gérmaniyege qarshi turghan ittipaqdash amérika qoshma shtatliri, en'gliye we firansiye qatarliq memliketlermu bu weqege chong étibar bermektiken.

Igilishimizche, sowét ittipaqi terkibidiki ottura asiyada yashawatqan qazaq, özbék, qirghiz we bashqimu xelqler bilen bir qatarda Uyghurlarmu urush yilliri gérman eskerliri bésiwalghan sowét térritoriyelirini, shundaqla yawropa ellirini azad qilish jenglirige qatnashqanken. Yüzligen, minglighan Uyghurlar shu urush meydanida qurban bolghan. Shuning üchün her yili Uyghurlar arisidimu bu künni xatirilesh en'enige aylan'ghan.

Radiyomiz ziyaritini qobul qilghan “Turan” uniwérsitétining dotsénti, tarix penlirining kandidat doktori zulfiye karimowa xanim sowét-gérman urushida sowét ittipaqi 20 milyondin oshuq adimidin ayrilghan bolup, yüzligen yéza we sheherler weyran bolghanliqini, shu jümlidin Uyghurlarningmu qattiq zerdab chekkenlikini otturigha qoyup, mundaq dédi: “Yettisu Uyghurlirining urushning aldinqi yillirimu köp sinaqlargha duch kelgenliki melum. Sowét ittipaqidiki eng dehshetlik qirghinchiliq 30-yillarning axirlirigha toghra kélidu. Yeni sowét hakimiyiti teripidin yürgüzülgen siyasiy teqipleshler netijiside bashqa xelqler bilen bir qatarda Uyghurlarmu köp azab chekti. Xelq ichidin chiqqan köpligen dölet, partiye, medeniyet erbabliri étilip ketti. Buni az dégendek, 1941-yili bashlan'ghan sowét-gérman urushi töt yilgha sozulup, milyonlighan adem urush meydanida, bésiwélin'ghan sheher-yézilarda, lagérlarda wapat boldi. Bu urushqa pütkül sowét xelqi atlan'ghanliqtin sowét tarixida bu urush ulugh weten urushi dégen nam alghanidi. Uyghurlar olturaqlashqan sheher we yézilardin minglighan adem urushqa atlandi. Ularning ichidin, mesilen, mesim yaqupof, sülfi lutpullin, dadash babajanow, mördün téyipof urush meydanida qehrimanliq körsitip, sowét ittipaqining qehrimani atiqini alghan. Bu sowét hökümiti shu waqitta tesis qilghan eng yuqiri ataq idi.”

Sowét-gérman urushi qatnashquchiliri nahayiti az qalghanliqtin biz ularning bezilirining perzentlirini ziyaret qilduq. Shularning biri almuta shehiride yashaydighan mars baratof ependining éytishiche, uning dadisining töt akisi, yeni shéripidin, abdujélil, zunun we zeynawudun baratoflar urushqa atlinip, ularning biri éghir yaridar bolup qaytip kelgen, qalghanliri urush heriketlirige qatniship, kéyinirek izsiz yoqap ketken iken. Bularning barliqi almuta wilayitining chélek yézisidin herbiy sepke chaqirtilghan. Mars baratof mundaq dédi: “Kéyinki waqitta ikkisining qeyerde yerlen'genlikini bilduq. Shularning biri baratof zunun urush bashlan'ghandin bashlap urushqa qatniship, shu yili öktebir éyida qorshawda qalghan. Kéyin déreksiz yoqap ketken. Yene bir akisi abdujélil toghriliq moskwa shehiridiki “Xatire kitabi” din tépildi. Moskwa shehiridiki wasilkowskiy tupriqigha yerlen'gen iken. 2015-Yili rusiyening qazaqistandiki elchixanisining yardimi arqiliq moskwagha barduq.”

Mars baratof yene ularni moskwada herbiy qisimning wekili kütüwélip, 18-aprélda mezkur tupraqta urush qatnashquchiliri bilen uchrashqanliqini bildürüp, mundaq dédi: “Urush qatnashquchiliri bizge minnetdarliqini éytti. Bowanglarning qehrimanliqi arqisida biz mana hazir bextlik yashawatimiz. Biz tughulghan qaraturuq yurtidin élip kelgen topilarni shu tupriqigha chachtuq hem qur'an oquttuq. Tupraqning arxipi bar iken. Shuning wekili chong dadimiz toghriliq éytip berdi. U jeng meydanida éghir yaridar bolup, herbiy gospitalda qaytish bolghaniken. U waqitlarda hemmisi sowét hökümitide yashighanliqi üchün weten bir bolghan. Eskerge chaqirghandimu millitige qarimay alatti.”

Biz yene bir urush qatnashquchisi mirzigül nasirofning oghli mirshéker nasirof bilen alaqileshtuq. U ziyaritimizni qobul qilip, mundaq dédi: “Dadam 1942-yili sowét-gérman urushigha chaqirildi. U waqtida sowét ittipaqida yashawatqan milletler arisida Uyghur, qazaq, tatar we bashqa milletler bar idi. Sowétlar ittipaqining puqraliri bolghachqa, Uyghur qiz-yigitlirimu shu urushqa qatnashqan idi. Bu yilliri kommunistik partiyening idéyologiyesimu yuqiri derijide idi. Uning bashqurghan stalinningmu abruyi nahayiti yuqiri bolghanti. Dadimiz almutadiki qisqa muddetlik herbiy kurstin ötkendin kéyin jenglerge qatnashti. Ikki yil dawamida köpligen sheher-yézilarni düshmendin azad qilishqa qatnashti.”

Melumki, ötken esirning 40-yilliri Uyghur diyarida sherqiy türkistan milliy azadliq herikiti qanat yéyip, buninggha sowét ittipaqi yéqindin arilashqanidi. Sowét ittipaqi bu jehette köpligen pilanlar qurup, shularning biri sowét ofitsérlirini mexsus teyyarliqtin ötküzüp, yoshurun kirgüzüsh bolghan idi

Mirshéker nasirof sözini dawam qilip, yene mundaq dédi: “Shu yilliri stalinning sherqiy türkistanda partlighan milliy azadliq inqilabqa yardem bérish üchün yoshurun buyruqi chiqip, 25 yashqiche bolghan musulman jengchilerni ewetish qarar qilin'ghanti. Dadammu shu tizimgha kirdi. Köp ötmey 300 jengchi tashkent herbiy mektipige yetküzüldi. Kéyin enjan wilayitide herbiy teyyarliqtin ötti. Kéyin murghab wadisida jeng qilish boyiche meshiq qildi. 1944-Yili bir top sowét jengchiliri qorghas arqiliq ghuljagha ötti. Yash ofitsérlar herbiy qisimlargha teqsim qilindi. Kapitan nasirof mexsus atliq éskadronning komandiri bolup, testiqlendi.”

Mirshéker nasirofning éytishiche, uning dadisi milliy armiye terkibidiki ayrim atliq diwiziyonining komandiri lawazimida aqsu teweside jeng qilishqa ewetilgen iken. Lékin sowét ittipaqining arilishishi bilen sherqiy türkistan jumhuriyiti hökümiti we gomindang otturisida pütülgen 11 maddiliq kélishimdin kéyin, mirzigül nasirof 1946-yili 7-aylarda öz dölitige qaytip ketken.

Igilishimizche, hazir ilgiri sowét ittipaqi terkibide bolghan jumhuriyetlerde, shu jümlidin qazaqistandimu fashizm üstidin qazinilghan ghalibiyetning 75 yilliqini daghdughiliq atap ötüsh teyyarliqliri körülgen bolsimu, emma dunyagha tarighan korona wirusi sewebidin barliq pa'aliyetler toxtitilghanken. Ilgiri her yili 9-mayda ghalibiyet küni xatirilinip, bu küni urush qatnashquchiliri bilen uchrishishlar we her qandaq bashqimu pa'aliyetler ötküzülüp kelgen idi. Hazir shu urushqa qatnashqanlarning mutleq köp qismi wapat bolghan.

Sowét hakimiyitining özining qurulghan birinchi künliridin bashlapla qol astida yashawatqan her xil milletlerning qedimidin kéliwatqan milliy en'enilirini, örp-adetlirini inkar qilip, özining meqset-muddi'asini mejburiy téngip kelgenliki melum. Sowét idéyologiyesidin, qanun-qa'idiliridin bash tartish, ulargha béqinmasliq dayim siyasiy, idiyewiy sawatsizliq süpitide qarshi élin'ghan. Urush yillirimu sowét xelqi, shu jümlidin ottura asiyadiki Uyghurlarmu ene shu sowét qa'idilirige boysunushqa mejbur bolghan. Shu sewebtin yurtlirini, a'ililiri tashlap, urush meydanigha atlinishtin, arqa septe éghir ishlarning orunlashtin bashqa amali qalmighanidi.