Uyghur irqiy qirghinchiliqining küntertiptin qalmasliqigha peqetla taratqular mes'ulmu?

Uyghur irqiy qirghinchiliqi dawamliship kéliwatqinigha 5 yildin ashqan bügünki künde,  dunyadiki bezi taratqular xitayning bu jinayitini küntertipte tutushtin sowup qalghan, hetta xitay taratqulirining teshwiqatigha bilip-bilmey masliship ketken ehwalmu körülmekte iken.

  2022- Yili 11-ayning 9-künidin 10-künigiche, bélgiye paytexti biryussélda dunya Uyghur qurultiyining bashchiliqida ötküzülgen “Xelq'ara Uyghur munbiri” de dangliq muxbir, “Zémistan” torining diréktori marko réspinti (Marco Respinti) “Xelq'ara jem'iyet we taratqularning sherqiy türkistandiki irqiy qirghinchiliqqa bolghan inkasi” namliq doklat bergen.

U yene bu doklat asasida “Zémistan” torida “Taratqularmu bügünki Uyghur irqiy qirghinchiliqigha jawabkarmu?” namliq maqale élan qilip, xelq'ara taratqularning hélihem dawamlishiwatqan Uyghur irqiy qirghinchiliqigha bolghan inkasi we mes'uliyitini tutqa qilip, ularning wezipisi hem rolini muhakime qilghan.

Marko riéspintining qarishiche, heqiqiy ehwalni yetküzüsh taratqularning birinchi mejburiyiti bolushi kérek. Taratqularda, axbarat wasitiliride ishlesh yuqiri exlaq ölchimi we heqiqetni izdesh iradisini telep qilidu. Xitay hökümitining Uyghurlargha irqiy qirghinchiliq yürgüzüwatqanliqi nahayiti éniq.  Axbarat wasitiliri omumen hemme adem dégüdek bilidighan bu heqiqetni burmilimay, yoshurmay, egitmey, suslashturmay, eynen yetküzüshi hemde siyasetchiler we axirida hökümetlerning heriket qollinishigha türtke bolushi kérek.

 Insanlar bezide yalghan, saxta uchurlargha ishinidu, xitay hem buningdin paydilinidu. Bundaq uchurni alghanlar tarix we nöwettiki weziyet heqqide burmilan'ghan pikirlerge érishidu, netijide ammiwi sahede nachar yaki xata heriket qilidu.

Marko réspinti ziyaritimizni qobul qilghanda, yuqiriqi qarashlirini küchlendürüp mundaq dédi: “Axbarat musteqil bolushi, heqiqetni izdishi, heqiqiy ehwalni sözlishi kérek. Shunga u da'im hoquq-imtiyazning küchidin gumanlinishi, uninggha so'al qoyushi kérek. Démokratik döletlerning hemmiside musteqil taratqu bolidu. Shunga biz xitayni démokratiye bolmighan, mustebit dölet deymiz. Musteqil taratqu  del xitaydek mustebit hakimiyetning yalghanchiliqigha taqabil turidighan küchlük medeniyet qorali. Musteqil taratqu heqiqetni ashkarilap, démokratiyege yardem béridighan we mesililerni hel qilishqa türtke bolidighan muhim wasite. Shunga bundaq taratqular hakimiyetke so'al qoyidu, pakit we heqiqet izdeydu. Héchqandaq ishni tebi'iy shundaq bolushi kérek dep qarimaydu, bolupmu xitaydek nurghun jinayet ötküzgen döletning ishlirini tebi'iy ish dep qarimaydu”.

 Maqalide mundaq déyilgen: “Bügünki künde , Uyghur krizisi toghrisidiki pakit we bahalarni yuqiri sewiyelik doklat, yuqiri süpetlik resim we sinlar arqiliq asanla tapqili bolidu. Bu yerde guwahliq bar, siyasiy heriket we qanun-tüzümler bar, mexsus tor béketler bar. Hemme adem bu heqiqiy uchurlargha heqsiz érisheleydu. Mana bu, ammiwi teshkilatlar, puqrawi jem'iyetler we tetqiqatchilarning heqiqetni ammigha toghra yetküzüshte chong xizmet qiliwatqanliqini, shundaqla  nurghun muxbirlarning  kespiy wijdan we exlaq bilen öz mejburiyitini ada qiliwatqanliqini körsitip béridu. Emma shundaq bolushigha qarimay , kishiler yenila Uyghur kirzisi, hetta Uyghurlarning özi heqqide köp nerse bilmeydu. Eng chataq yéri, köpligen siyasi'on we hökümet bu xéli éghir mesilide toghra heriket qilmaydu”.

Marko réspinti radiyomizgha qilghan sözide taratqularning mesile hel qilishqa yardem bermey, belki özila mesilige aylinip qéliwatqanliqini bildürüp mundaq dédi: “Ochuqini éytqanda, taratqular bezide mesilining neq özige aylinip qalidu. Taratqular eslide heqiqetni otturigha qoyup, toghra uchurlarni yetküzidighan bir wasite. Ular türkistanda yüz bériwatqan irqiy qirghinchiliqni toxtimay ashkarilishi kérek. Muxbirlarning burchi rast bolghan ishlarni sözlesh. Eger muxbirlar bundaq qilmisa, mesile hel qilishqa yardem bermey, belki chong mesile peyda qilidu. Bilishimizche, bezi gherb taratquliri xitayning teshwiqatigha maslashti, gherblik bezi muxbirlar xitayning puligha sétildi. Ularni qiziqturghan nerse hoquq bilen pul. Beziliri bek horun, izdinip tekshürüp körmeydu, hakimiyetke so'al qoymaydu, xitayning tarqitip yürgen teshwiqatidin gumanlanmaydu”.      

Marko réspinti bu maqaliside muxbirlargha xitaben mundaq deydu: “Nurghun xizmetdashlirim xitay kompartiyesining teshwiqatining melum nusxisini nomussizlarche tekrarlap, axbaratchiliqqa haqaret élip keldi. <Zémistan> hemishe bir qisim gherb muxbirliri (hetta saxta muxbirlar) bilen xitayning teshwiqat mashinisi otturisidiki bu shériklik heqqide xewer béridu. Bir qisim chirik axbarat wasitiliri bizni bu yerge kélip sözleshke mejbur qildi”.

Maqalide yene mundaq déyilgen: “Eger axbarat hoquq-imtiyazgha jeng élan qilalisa, u erkin axbarat bolidu. Heqiqiy muxbirlar Uyghur krizisi we j k p ning xataliqlirigha qarita  so'al sorash, téximu köp so'al sorash, tepsilatlarni telep qilish, qanche köp bedel ketsimu jawab izdeshtin zérikmesliki kérek. Musteqil axbarat wasitiliri her küni hökümet we siyasi'onlargha jeng élan qilishi kérek؛ meyli qaysi dölet xitay bilen soda kélishimi , hemkarliq shertnamisi tüzgen bolsun ulargha so'al qoyushi kérek”.