Tayland türmiside tutup turuluwatqan Uyghurlarning xitaygha qayturulush xewpi endishe qozghimaqta

Istanbuldin ixtiyariy muxbirimiz arslan teyyarlidi
2025.01.13
Taylandning köchmenler lagéridin qachqan 2 Uyghurning teqdiri endishe qozghimaqta 109 Uyghurni taylandtin xitaygha élip mangghan körünüsh. 2015-Yili 9-iyul.
CCTV

Tayland türmiside 10 yildin buyan naheq tutup turuluwatqan 48 Uyghur namidin yézilghan jiddiy yardem chaqiriq mektupi 2025-yili 1-ayning 10-küni yézilghan bolup, bu mektupta dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghurlar we Uyghur teshkilatliri shundaqla b d t we bashqa kishilik hoquq teshkilatlirini öz ichige alghan xelq'araliq teshkilatlar yardemge chaqirilip, tayland hökümitining 48 neper Uyghurni xitaygha qayturmaqchi boluwatqanliqi yézilghan. Mektupta yene tayland türmisidiki Uyghurlarning xitaygha qayturulushtin endishe qiliwatqanliqi shuning üchün achliq élan qilghanliqni, tayland hökümiti ularni xitaygha qayturmasliq toghrisida wede bermigüche we yaki 3-bir erkin döletke kétishige ruxset bermigüche tamaq yémeydighanliqi bildürülgen.

Amérika birleshme agéntliqi 11-noyabirdiki xewiride taylandta 10 yildin artuq bir waqittin buyan tutup turuluwatqan bir türküm Uyghurning xitaygha qayturulush xewpige duch kelgenlikini bildürdi, hemde ularning qayturulghan teqdirde depsendichilik we qiyin-qistaqqa duch kélish xewpi barliqini otturigha qoydi.

Biz taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlar bilen alaqiliship, téléfon söhbiti ötküzüshke tirishtuq, biraq ularning yénida biwasite alaqe qilidighan téléfon yoq bolup, bashqilarning téléfoni arqiliq uchrishish pursitige érishtuq. Ismini ashkarilashni xalimaydighan bir Uyghur özlirining hazirqi ehwali toghrisida toxtilip, özlirining xitaygha qayturulush xewpige duch kéliwatqanliqini, iqtisadi jehettinmu qiyinchiliq barliqini, tayland hökümitining özlirini xitaygha qayturmastin 3-bixeter bir döletke kétishke ruxset qilishi üchün Uyghurlar we xelq'araliq teshkilat hem organlarning yardem qilishini telep qilidighanliqini tekitlidi.

U mundaq dédi: “Iqtisadiy ishlar we siyasiy mesililerde bizning tartiwatqan qiyinchiliqimiz nahayiti éghir, buni pütün dunya bilidu dep qaraymen, pütün dunyadiki meyli Uyghur teshkilatliri, meyli bashqa döletler we bashqa döletlerdiki teshkilatlar bolsun hemmisidin bizning asasiy telipimiz shuki, biz ulardin mushu tayland türmisidin chiqishimiz we xitaygha qayturulup ketmeslikimiz üchün yardem qilishini telep qilimiz, bizning ehwalimiz buningdin kéyin qandaq bolidu ?bilmeymiz, emma yaxshi netijining otturigha chiqishini ümid qilimiz”.

Birleshme agéntliq érishken bir mektupida, bangkokta tutup turulghan 43 Uyghur er özlirining yéqindin buyan chégradin qoghlap chiqirilish tehditige duch kelgenlikini bildürgen we buni toxtitish üchün muraji'et qilghan. Ular tayland da'irilirining özlirining ixtiyarliqi bilen qayturulush höjjetlirige qol qoyushini telep qilghanliqini bildürgen.

Ziyaritimizni qobul qilghan Uyghur yash bu heqte xelq'ara axbaratlarda tarqitilghan xewerning toghra ikenlikini tekitlidi we mundaq dédi: “Amérika birleshme axbaratining xewiride qandaq tarqitilghan bolsa, bizning ehwalimiz ashu xewerde dégendek weziyette turuwatimiz”.

Tayland türmiside tutup turuluwatqan 48 Uyghurlarning xitaygha qayturulushtin saqlinish üchün dunya jama'itige yazghan mektupi. 2025-Yili 10-yanwar, tayland.
Tayland türmiside tutup turuluwatqan 48 Uyghurlarning xitaygha qayturulushtin saqlinish üchün dunya jama'itige yazghan mektupi. 2025-Yili 10-yanwar, tayland.
justiceforall.org

Ziyaritimizni qobul qilghan we hazir istanbulda yashawatqan sidiq qarim isimlik kishi, abdulla kérem isimlik jiyenining 10 yildin buyan tayland türmiside naheq tutup turuluwatqanliqini, jiyeni abdulla kéremning 2014-yili taylandta tutulghanliqini bildürdi. Uning éytishiche, u, deslepki 5 yil jiyeni bilen héch qandaq alaqe qilalmighan bolup yéqinqi ikki yildin buyan her ayda bir qétim téléfonda uchrishish pursitige érishken bolsimu axirqi 3 aydin buyan alaqe üzülüp qalghan. U, taylandtiki Uyghurlarning xitaygha qayturulush xewpige duch kéliwatqanliq uchurini anglap jiyenidin we u yerdiki pütün Uyghurlarning aqiwitidin endishe qiliwatqanliqini bildürdi.

Sidiq qarim mundaq dédi: “Dunyaning her qaysi jaylirida sherqiy türkistan dewasi üchün her sahede pa'aliyet élip bériwatqan teshkilat rehberliri we shexslerge shuni iltimas qilimizki, 2014-yilidin buyan tayland türmiside bigunah tutup turuluwatqan qérindashlirimizni qutuldurush üchün shundaqla tayland hökümitining ularni xitaygha qayturup bermesliki üchün qattiq küchep xizmet ishleshni shundaqla amérika, birleshken döletler teshkilati we kishilik hoquq jem'iyetlirining tayland hökümitige bésim ishlitishini, u qérindashlarning xitaygha qayturmasliqi üchün bixeter bir döletke kétishi üchün jiddiy bir seperwerlik qilishni soraymen”.

Tayland türmiside tutup turuluwatqan 48 Uyghur namidin yézilghan jiddiy yardem chaqiriq mektupida dunyaning her qaysi jayliridiki Uyghur teshkilatliri shundaqla b d t kishilik hoquq teshkilati qatarliq xelq'araliq teshkilatlar yardemge chaqirilip mundaq déyilgen: “2013-Yilidin tartip 2025-yilighiche bolghan 12 yilliq hayatimiz, tayland we xitay hakimiyitining hiyle-mikir we suyiqestliri bilen taylandning qarangghu zindanlirida qiyinchiliq we musheqqet ichide hayatini ötküzüwatqan mezlum untulghan Uyghurlar teripidin dunyaning her qaysi jaylirida turuwatqan eziz Uyghur qérindashlargha, her qaysi Uyghur teshkilatlirigha we her qaysi dunya insan heqlirini teshkilatlirigha sunidighan yardem iltimasimiz shuki, yéqindin buyan tayland hökümiti bilen xitay hakimiyiti birliship yene 2015-yili Uyghur qérindashlirimizni xitay zalimlirigha qayturuwetken'ge oxshash bu yerde qélip qalghan 48 neper Uyghurni hem xitaygha qayturmaqchi boluwatidu, xitay hakimiyitining neqeder zalim ikenlikini we bizning qayturulsaq yene ashu éghir zulum we qiyin-qistaqlargha uchraydighanliqimizni, hayatimizgha kapaletlik qilalmaydighanliqimizni we hetta ölüm xewpige duch kélidighanliqimizni chüshinip, bizning xitaygha qayturulmasliqimiz üchün 3-bir erkin döletke chiqip tinch bir turmushqa érishiwélishimiz üchün yardem qilishinglarni soraymiz”.

Taylandta tutup turuluwatqan 48 neper Uyghurning namidin jiddiy muraji'et namida élan qilin'ghan yardem mektupida yene tayland türmisidiki Uyghurlarning achliq élan qilghanliqi bildürülgen.

Mektupning dawamida mundaq déyilgen: “Tayland hökümiti bizni héch qandaq bir yardem teshkilatliri bilen hetta b d t bilen uchrishishimizgha yol qoymaywatidu, shundaqla her qaysi döletlerning elchixanisi bilen uchrishishimizgha we bizni qobul qilmaqchi bolghan döletlerning elchixanisi bilen hem uchrishishimizgha yol qoymaywatidu, wahalenki 48 adem, yeni hemmimiz b d t kishilik hoquq teshkilatigha iltimas sunup bolghan we iltimasimiz b d t teripidin qobul qilinip bolun'ghanidi, lékin tayland hökümiti ularning bizni 3-bir döletke orunlashturushigha yol qoymaywatidu we yene bizni xitaygha qayturmaqchi boluwatidu, bizning xitaygha qaytqumiz yoq, biz xitaygha qayturulsaq öltürülüshimiz we türmilerge sulinip éghir qiyin qistaqqa, we azablargha duchar bolushimiz, uruq-tughqan, qérindashlirimiz hem bu xewplerge duch kélishi éniq. Shunga biz 3-bir döletke chiqip a'ile-perzentlirimiz bilen tinch bir muhitta yashashni arzu qilimiz. Bizning erkinlikke ériship 3-bir döletke chiqip tinch bir muhitta yashighumiz barliqini we xitaygha hergiz qaytip ketkümizning yoqluqini dunya xelqige bildürüsh üchün taki 3-bir döletke chiqip bolghuche yaki b d t arqiliq 3-bir döletke orunlashturulup bolun'ghiche we yaki bizni xitaygha qayturmasliq heqqide éniq bir jawabqa érishkiche tamaq yémeslikni we achliq élan qilishni qarar qilduq. Köpinchimizning salametliki yaxshi emes, éghir késelchan bolup, belki bu achliq élan qilish sewebi bilen ölüp kétishimiz hem mumkin, shunga xitaygha qayturulup kétishimizdin köre mushu yerde ölüp kétishni yaxshi dep oyliduq. Shuning üchün 3-bir döletke chiqip erkin yashishimiz üchün silerning bizge jiddiy tizdin yardem qilishinglarni soraymiz”.

Dunya Uyghur qurultiyi bu heqte mexsus bayanat élan qilghan bolup bayanatta, tayland hökümitini Uyghurlarni xitaygha qayturup bermeslikke chaqiriq qildi.

Biz bu heqte dunya Uyghur qurultiyining re'isi turghunjan alawidin ependi bilen söhbet élip barduq. Turghunjan alawidin ependi, taylandtiki Uyghurlarning aqiwitidin endishe qiliwatqanliqini, ularni qutuldurush we xitaygha qayturulushning aldini élish üchün jiddiy heriketke ötkenlikini, xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we amérika qatarliq bir qanche döletler bilen jiddiy alaqe qiliwatqanliqini, taylandqa mexsus bir wekil ewetkenlikini bildürdi.

Turghunjan alawidin ependi mundaq dédi: “Bu heqte bizning pütün dunya döletliridin kütidighinimiz bolupmu tayland hökümitidin kütidighinimiz, bu qérindashlirimizni xitaygha qayturup bermeslik. Biz xitayning her xil hiyle-neyrenglirige we bésimlirigha boy sunmasliqni telep qilimiz, uningdin bashqa amérika we yawropa birlikidin shu qérindashlirimizning qutulushigha jiddiy shekilde yardem qilishini telep qilimiz, ularning qutulushi elwette insaniy bir mesile, chünki xitayning weten ichidiki Uyghurlargha zulum sélish bilen cheklinip qalmay, chet ellerdiki Uyghurlarghimu qol sélip, chégra halqighan bir basturush siyasiti yürgüzüwatqanliqining ipadisi körülüwatidu, shunglashqa xitaygha xelq'araning bésim ishlitip bundaq irqiy qirghinchiliq siyasitini we chet ellerdiki Uyghurlargha tutqan basturush siyasetlirini qet'iy toxtitish heqqide bésim qilishni telep qilimiz, bolupmu tayland türmiside naheq türmide yétiwatqan qérindashlirimizning qutulushigha yardem qilishni telep qilimiz”.

Taylandta tutup turuluwatqan 48 Uyghur toghrisida merkizi istanbuldiki xelq'ara sherqiy türkistan teshkilatliri birlikimu bayanat élan qilip ularning aqiwitidin endishe qiliwatqanliqini we ularning xitaygha qayturulmasliqi üchün tirishchanliq qiliwatqanliqini bildürdi.

Bayanatta mundaq déyilgen: “Taylandta tutup turuluwatqan 48 Uyghur qérindashlirimizning ehwalini yéqindin közitiwatimiz we qoyup bérilishi üchün jiddiy heriket qilip kéliwatimiz. Yéqinda qérindashlirimizning xitaygha qayturulush xewpining mewjutluqi heqqide xewerler tarqalghanidi. Birlikimiz hazir tayland we bashqa wasitichi döletlerdiki munasiwetlik organlar we shexsler bilen jiddiy alaqe qurup, ehwalni éniqlash we ularning xitaygha qayturulushining aldini élish üchün tirishmaqta”

“Bangkok pochtisi géziti” ning 1-ayning 11-künidiki xewiride bildürülüshiche, tayland döletlik kishilik hoquq komitétining sabiq re'isi we kéngesh palata ezasi an'gxana nélapayjit (Angkhana Neelapaijit) ötken shenbe küni tayland bash ministiri payton'grar shinawatra ( Paetongrarn Shinawatra) hökümitining Uyghurlarni xitaygha qayturush pilanining bar yoqluqi toghrisida chüshenche bérishni telep qilghan we mundaq dégen: “48 Neper Uyghurni xitaygha qayturush toghrisida gep-sözler boluwatidu, buningdin ilgiri kéngesh palata kishilik hoquq komitéti, kishilik hoquq we erkinlik komitéti we istémalchilarni qoghdash komitétining Uyghurlarni ziyaret qilish telipi ret qilindi. Ular heqiqeten chégradin chiqiriwétilse ularni xeterge ittergenlik we éghir kishilik hoquq depsendichiliki dep qarilidu. Bash ministir otturigha chiqip bu heqte chüshenche bérishi kérek”.

Melum bolghinidek, 2014-yili xitay zulmidin qachqan 300 din artuq er-ayal we ösmürlerdin terkib tapqan bir guruppa Uyghur, tayland da'iriliri teripidin malaysiya chégrasigha yéqin jayda qolgha élin'ghan. 2015-Yili tayland xitayning telipi we bésimi bilen 109 neper Uyghurni ularning iradisige xilap halda xitaygha mejburiy qayturup bérip, xelq'araning naraziliqini qozghighanidi. Köpinchisi ayallar we balilardin terkib tapqan 173 Uyghur türkiyege yétip kelgen bolup. Shu waqittin buyan, 53 neper Uyghur taylandtiki oxshash bolmighan köchmenler merkezliride nachar shara'itlarda tutup turulghan. Bu jeryanda besh Uyghur qaza qilghan bolup, ularning ichide ikki bala bar. Hélihem 48 neper Uyghur tayland da'iriliri teripidin tutup turuluwatqan bolup, ulardin besh nepiri qéchishqa urunup qayta tutulup qalghandin kéyin qamaq jazasigha höküm qilin'ghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.