Amérika we b d t tayland hökümitini 48 Uyghurni xitaygha mejburiy qayturmasliqqa chaqirdi
2025.01.14

Taylandta tutup turuluwatqan Uyghurlar özlirining xitaygha mejburiy qayturulush xewpning bek éghirliqini ilgiri sürüp xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we démokratik döletlerdin özlirini bu paji'edin qutuldurup qélishi heqqide ashkara muraji'et élan qilghanidi. Amérika we b d t Uyghurlarning muraji'itige téz jawab qayturup, tayland hökümitini tutup turuluwatqan 48 Uyghurni xitaygha mejburiy qayturmasliqqa chaqirghan.
Biz birleshken döletler teshkilati musapirlar aliy komissarliqi (UNHCR) ning bayanatchisi we asiya ishlirigha mes'ul xadimi babar baluch (Babar Baloch) tin taylandta tutup turuluwatqan 48 Uyghurning hazirqi ehwalini we ularning qayturulush xewpige munasiwetlik so'allarni soriduq. U so'alimizgha jawab bérip mundaq dédi:
“Biz jezmleshtürülmigen doklatlarni angliduq we biz derhal hökümet da'iriliri bilen körüshtuq. Ular bizge ehwalning eksiche, yeni undaq emeslikini bildürdi. Biz hökümet da'irilirige qayturmasliq mejburiyitini eskertip, tutup turushning ornigha bashqa chare tallishini teshebbus qilimiz”.
Amérika tashqi ishlar ministirliqimu taylandiki mejburiy qayturulush xewpige duch kelgen Uyghurlar heqqide sorighan so'allirimizgha jiddiy inkas qayturup mundaq dédi:
“Biz bu ehwalni bilimiz, emma konkrét ehwallar heqqide baha bérishni ret qilimiz. Ministirliqimiz, tayland hökümiti (Royal Thai Government) ni öz ichige alghan barliq hökümetlerge qayturmasliq pirinsipigha hörmet qilishni we her qandaq ademni zulumgha we qiynashqa uchraydighan döletke qayturushtin saqlinishni eskertti hem dawamliq eskertidu”.
Amérika dölet mejlisi ezasi we hökümiti qarmiqidiki “Xitay ishliri ijra'iye komitéti” ning re'isi kristofér simit (Chris Smith) mu 13-yanwar Taylandni 48 Uyghurni xitaygha mejburiy qayturmasliqqa chaqirip bayanat élan qilip Mundaq dégen:
“Tayland qiynashqa qarshi turush ehdinamisi da'irisidiki mejburiyitini ada qilishi kérek we birleshken döletler teshkilati musapirlar aliy komissarliqi ishxanisini derhal musapirlar bilen körüshüshke ruxset bérish kérek. Bu mezlum kishiler qiynashqa tapshurulushtin ilgiri bu mesililerni taylandning amérikada turushluq bash elchisi bilen baldurraq muzakire qilishni ümid qilimen”.
Taylandta on yildin köp waqittin buyan tutup turuluwatqan bu bir türküm Uyghur erlirining tayland hökümiti teripidin xitaygha qayturulushi mumkinliki heqqidiki uchurlar tutup turuluwatqan mezkur Uyghurlar we ularning a'ile ezalirini shuningdek pa'aliyetchilerni qattiq endishilendürgen. Ularning qayturulghan teqdirde xorlash, qiynash hetta hayatigha xeter yétish xewpige duch kélidighanliqini sözligen pa'aliyetchiler we teshkilatlarning mezkur 48 Uyghurni qutquzup qélish üchün derhal heriketke ötkenliki melum.
Amérika Uyghur birleshmisining re'isi elfidar iltebir bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda taylandta tutup turulghan Uyghurlargha izchil köngül bolup kéliwatqanliqi körsitip mundaq dédi: “Biz taylandtiki Uyghurlarning mejburiy qayturulush xewpini uqqandin kéyin derhal herikette ötüp, amérika tashqi ishlar ministirliqi we bashqa munasiwetlik shexsler bilen körüshüp, ulardin taylandtiki Uyghurlarni bu paji'edin qutuldurup qélishini soriduq. Taylandning washin'gtondiki elchixanisigha téléfon qilip xet yézip naraziliqimizni ipadiliduq. Bu jüme küni taylandning washin'gtondiki elchixanisining aldida namayish teshkilleymiz”.
Biz taylandning washin'gtondiki elchixanisi bilen alaqiliship taylandta tutup turulghan Uyghurlarning ehwalini sorighan bolsaqmu ular bizning élxetlirimizge inkas qayturmidi.
Birleshme agéntliqning xewer qilishiche, tayland parlaméntining bir neper ezasi we tayland hökümet da'iriliridin ikki kishi birleshme agéntliqqa hökümet ichide Uyghurlarni xitaygha qayturush toghrisida munazirilerning élip bérilghanliqini, lékin kishilerning bu heqte téxiche héchqandaq resmiy körsetmini körüp baqmighanliqi yaki anglimighanliqini éytqan.
Yuqirida tilgha élin'ghan kishilerdin ikki nepiri birleshme agéntliqqa mundaq dégen: “Chégradin qoghlap chiqirish heqqide bésim qilghan emeldarlar shundaq qilishni tallashtiki seweb süpitide, bu yil tayland bilen xitayning diplomatik munasiwet ornatqanliqining 50 yilliqi toshidu, amérikada bolsa ikki heptige yetmigen waqit ichide pirézidéntning ötkünchi dewrige teyyarlinishi sewebi bilen washin'gtonning bu mesilige qarita inkasi ajiz bolidu dep qaraydighanliqini sözligen”.
Taylandta tutup turuluwatqan bu Uyghurlarning hazirqi ehwalini igilesh üchün ular bilen biwasite alaqe qilduq. Ismini ashkarilashni xalimaydighan bir Uyghur özlirining hazirqi ehwali toghrisida toxtilip mundaq dédi:
“Taylandta tutup turuluwatqan 48 Uyghurning xitaygha mejburiy qayturulush xewpi bek éghir. Tehdit we qorqush ichide yashawatimiz. Jüme künidin buyan achliq élan qilduq. Xelq'ara kishilik hoquq teshkilatliri we döletlerning derhal ariliship, bizni qutuldurup qélishni soraymiz”.
2014-Yili xitaydin qachqan 300 din artuq Uyghur tayland da'iriliri teripidin malaysiya chégrasigha yéqin jayda qolgha élin'ghanidi. 2015-Yili tayland 109 Uyghurni öz iradisige xilap halda mejburiy xitaygha qayturup, xelq'araning naraziliqini qozghighan. 173 Uyghurdin teshkillen'gen yene bir guruppa köpinchisi ayallar we balilar türkiyege ewetilgen bolup, 53 Uyghur tayland köchmenler tutup turush merkizide tutup turulghan. Shuningdin kéyin, besh kishi tutup turush merkizide qaza qilghan. Buning ichide ikki bala bar. Uningdin bashqa tayland da'iriliri teripidin hazirghiche tutup turuluwatqan 48 kishining 5 nepiri qéchishqa urun'ghanliqi sewebidin u besh kishini türmige solighanliqi melum. Bu 5 kishining teqdirining qandaq bolidighanliqi éniq emes.