Yiraq qirlarda échiliwatqan “Tengritagh ghunchiliri”

Balilar ma'aripi tetqiqatchiliri balilarni bir a'ilining xushalliqi, a'ile neslining dawami we ata-anilarning kelgüsi üchün yaqqan ümid chirighi, dep qaraydu. Balilar özliri tewe bolghan milletning, dunyaning kélechiki. Balilar heqqide uzundin uzun qeside-qoshaqlarni yézish mumkin. Qisqisi balilar tarixni dawamlashturghuchilardur.

Dunyaning her qaysi jaylirida yashawatqan Uyghurlar özliri turuwatqan döletlerde ana til mekteplirini küchep tereqqiy qilduruwatqan bolup, mewjutluqini saqlap qélish ümidini öz yurtidin yiraqta chong boluwatqan perzentlirige, ewladlirigha baghlimaqtiken.

Muhajirettiki Uyghurlar birqeder köp topliship olturaqlashqan döletlerning biri türkiyediki Uyghurlarning mewjutluqini saqlap qilishta körsitiwatqan tirishchanliqlirini misal qilip éytsaq, Uyghur tilida bashlan'ghuch, ottura we toluq ottura mektep sewiyesidiki qanunluq dersxanilar qurulghan. Uyghurche kitablarni bésip tarqitalaydighan qanunluq neshriyatlar ishqa kirishtürülgen. Xalisane teshkillen'gen ziyaliylar Uyghur tilida balilar üchün mexsus “Tötqulaq” pesillik balilar zhurnili, “Uyghur xelq chöchekliri” qatarliq balilar kitablirini bésip tarqatqan. Dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghur ana til mektepliri ana til mektepliride oquwatqan balilarni asas qilghan torda Uyghur tilida nutuq sözlesh musabiqiliri uyushturulghan. Ana til mektepte oquwatqan balilar özliri mes'ul bolup Uyghur tilida tor gézitliri ishligen. Ijtima'iy taratqularda qurulghan médiyalar Uyghur tilida mexsus balilar programmiliri ishlep tarqatqan.

2020-Yili awghustta ewlad guruppisi, tash'alma ana til dersxanisi we ayxan ma'aripi qatarliqlarning hemkarliqida resmiy qurulghanliqini élan qilghan “Uyghur ana til tor mektipi” muhajirettiki Uyghurlargha tonushluq bolup, bu mektep ana til oqutushining zaman-makan cheklimisini bösüp ötüp a'ile ana til ma'aripining sistémilishishi we her qaysi jaylardiki Uyghur balilirining bir-biri bilen dostluq ornitishi üchün nahayiti yaxshi bir sehne hazirlighan.

Balilar ustazlarning, ata-anilarning ümidini yerde qoymighan. “Uyghـur anـa tiـl tـor mektipـi” 4-yilliـq edebiyـat sـinip oqughuchiliـri 2021-yili 21-féwral “Dunya ana til küni” de “Uchqun” namida bir tor géziti chiqarghan. Yétekchi oqutquchisi muyesser abdul'eh xanimning bildürüshiche, balilar derste ot yürek sha'ir lutpulla mutellipning hayati bilen tonushup chiqqan we uning kéchik waqitliridin bashlapla ottek ötken hayatidin ilham alghan. Xuddi lutpulla mutellipke oxshash “Tam géziti” chiqirishni qarar qilishqan. Mezkur gézitning on nechche yashliq gézit mes'uli we tehrirlirining étishiche, eyni waqittiki shـa'irning dostliri bilen qurghـan “Sheqiy türkistan yash uchqunـlar ittipaqi” gha warisliq qilish meqsitide gézitke “Uchqun” dep sim qoyghan.

“Uchqun” géziti muqawisini qoshmighanda jem'iy töt bet bolup, tunji sanida lutpulla mutellipning hayati we eserliri qisqiche tonushturulghan. Muqawisigha merhum sha'ir lutpulla mutellipning “Uchqundin yan'ghin chiqar” dégen sözi bésilghan.

Uyghurlar türkiy qowmlar ichide tunji bolup islam dinini qobul qilghan topluq bolush süpiti bilen qaraxaniylar dewridin bashlap ming yillardin béri islam dinigha étiqad qilip kelgen. Uzun tarix jeryanida Uyghurlarning milliy kimliki bilen diniy kimliki bir-birsige yughurulup ketken. Nöwette Uyghurlar milli we diniy kimliki xitay hakimiyiti teripidin tarixtiki eng éghir basturushqa uchrimaqta.

2011-Yilidin bashlap “ــEwlad guruppisi” namida ish bashlighan “Farabi telim-terbiye, medeniyـet we ilmiy tetqiqat jem'iyiti” Uyghurlarning milliy we diniy kimlikini saqlash üchün diniy telim-terbiye jehettiki boshluqlarni toldurushqa tirishiwatqan muhajirettiki jem'iyetlerning biri iken. Mezkur jem'iyet mes'uli atawulla hajimning bildürüshiche Uyghur tilida dini bilimlerni ögitish meqsitide “Ewlad neshriyati” süretlik, pesillik “Siyret ösmürler zhurnili” ni bésip tarqitidighan bolup, peyghemberler we sahabiler tarixi, diniy shé'ir, diniy hékaye, tépishmaq, resim qatarliq sehipiliri bilen bille Uyghurlarning wetinidiki meshhur meschitler, dangliq ölimalar we qedimiy jaylar tonushturulidiken. Bu zhurnal Uyghurche diniy eserler sahesidiki tunji ösmürler zhurnili bolــup, bu zhurnalgha mushteri bolghan 20din artuq dölettiki Uyghurlargha yetküzüp bérilidiken.

Ana til ögitish asasidiki ijtima'iy penler, diniy bilimlerdin bashqa tebi'i pende oquwatqan Uyghur yashliri birlikte tebi'iy pen bilimlirige munasiwetlik sistémiliq tor oqutush programmilirini yolgha qoyghan bolup. UyghurSözige tebi'iy pen (Science), inzhénérliq (Engineering), téxnologiye (Technology) we matématika (Math) sözlirining bash herplirining qisqartilmisining qoshulushidin tüzülgen UyghurSTEM dégen namdiki feysbuk, yutiyub qanili arqiliq balilarni asas qilghan halda matématika, kompyutér programma bilimliri heqqidiki dersler qerellik élan qilinip turidiken.

Ata-anilarning, oqutquchilarning, xalisane ejir qiliwatqanlarning yuqiriqidek üzlüksiz, boshashmay körsetken tirishchanliqliri netijiside chet'elde tughulup chong bolghan balilar sap Uyghur tilida rawan sözliyeleydighan, imla qa'idisi boyiche toghra yazalaydighan bolghan. Ata-anilarning éytishiche köpinche ehwalda balilarning Uyghurche parangliship bille oynaydighan dostliri bolmighachqa ögen'genlirini tizla untup qalidiken. Shunga ular balilirigha yutiyub qanili échip bergen we balilirini Uyghurche shé'ir, hékaye oqup widiyo ishleshke ilhamlandurghan. Bu arqiliq dunyaning herqaysi jaylirida yashawatqan Uyghur balilar bir-birige medet bériship, mewhum dunyada özlirining Uyghurche yashaydighan balilar dunyasini yaratqan.

Ijtima'iy taratqulardiki inkaslargha qarighanda, 21-féwral “Dunya ana til küni” dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghur balilirining “Dunya ana til küni” ni ana tili bolghan Uyghur tilida rawan, janliq tebriklishi muhajirettiki Uyghurlargha ishench, ümid béghishlighan.