Xitay 4 - iyun tyen'enmén weqesini aqlamdu ?


2007.06.04

TIANANMEN-200.jpg
Bügün, 2007 - yili 6 - ayning 4 - küni, tyen'enmen, béyjing. CHINA, Beijing : A police car sits on Tianamen square in Beijing 04 June 2007 / AFP PHOTO/Peter PARKS

Teywen, xongkong we chet'eldiki xitay öktichi küchler düshenbe küni 1989 - yili yüz bergen 4 - iyun tyen'enmén weqesining 18 yilliqini xatirlidi we amérika xitayni 4 - iyun weqesining heqiqi ehwalini ashkarilashqa chaqirdi. Xitay öktichi küchlerning neziride 4 - iyun tyen'enmén weqesi menggü xatirlinishke tégishlik bir kündur. 18 Yildin béri her yili 6 - ayning bashliri xitay hökümiti siyasi sezgürlikini ashuridighan we tyen'enmén meydanida bixeterlikni kücheytidighan waqit bolup kelmekte.

Xitay bu yilqi 4 - iyunni tinch - aman ötküzgen bolsimu, lékin gherb döletliri we öktichi küchlerning 2008 - yili olimpik musabiqisigha sahibxanliq qilidighan dölet, tyen'enménde yüz bergen qirghinchiliqni yoshursa, olimpik rohigha mas kélemdu ? dégen mesilide bésimgha duch kelmekte.

Jang péykün, béyjing hökümiti olimpikke obraz tiklimekchi

HK_coldblood2004-150.jpg
Xong kongdiki xatirilesh. Two students from Hong Kong University paint the Chinese characters meaning 'cold blooded massacre' on the pavement in the university campus 03 June 2004 / AFP PHOTO/Peter PARKS

4 - Iyun küni tyen'enmén meydani sayahetchilerge adettiki künlerge oxshashla échiwétilgen bolup, xitay metbu'atliri buningdin 18 yil burun yüz bergen we dunyani zil - zilgha salghan bu weqeni tilgha élipmu qoymidi. Shundaqtimu 4 - iyun weqesi nurghun kishilerning neziride menggü xatirleshke tégishlik bir kün bolup keldi we shundaqla shu küni xongkong, teywen we chet'ellerde 4 - iyun weqesi xatirlendi.

Béyjingda "tyen'enmén aniliri" herikitini qozghighuchi, béyjing uniwérsitétining pinsiyige chiqqan proféssori déng zilin, shu küni tyen'enmén meydani etrapidiki moshüydi rayonigha bérip, 4 - iyun weqeside ölgen oghligha u ölgen yerde teziye bildürgen. Déng zilin, düshenbe küni xongkong metbu'atlirigha bergen bayanatida, xitay da'irilirini hazirgha qeder türmide yatqan 4 - iyun tutqunlirini qoyup bérishke chaqirip, 18 yildin béri oghli üchün yürek qan terini serp qilghan bolsimu, lékin hazirghiche oghlining mesiliside adaletke érishelmigenlikini bildürdi.

Xitay hökümiti bu qétim déng zilinning moshüydidiki 4 - iyun weqeside oghli ölgen jaygha bérishini cheklimigen shundaqla uning derwazisigha küzetchi qoyushni bikar qilghan. Déng zilinning éri jang péykün, bu ehwalni béyjing hökümitining olimpik musabiqisida özige obraz tiklimekchi boluwatqanliqi bilen munasiwetlik bolushi mümkin, dep chüshendürmekte.

U, xongkong metbu'atlirigha bergen bayanatida, " bu yil kirgendin kéyin saqchilar bizge buningdin kéyin derwazimiz aldida küzetchi qoymaydighanliqini bildürdi. Bu dégenlik bizning talagha chiqishimizgha bolidu, dégenlik idi. Olimpik ötküzilidu emesmu ? obrazimizni yaxshilayli dégen bolsa kérek,"deydu.

Wang den, 2009 - yili hel qilghuch bir yil bolushi mümkin

US_TIANAMEN_WANG_52_thumb.jpg
1989 - Yili 6 - ayning 4 - künidiki tyen'enmenning eslimisi. Former Chinese student dissident Wang Dan speaks at press conference 01June 1999 in New York. A photo of Tiannamen Square during the crackdown is projected behing Wang. / AFP PHOTO/Stan HONDA

1989 - Yildiki oqughuchilar herikiti rehberliridin biri wang den, 4 - iyun weqesi munasiwiti bilen élan qilghan xitapnamisida sürgündiki xitay öktichilirining 2009 - yili tyen'enmén weqesige 20 yil toshqanda dölitige qaytish herkiti qozghashni otturigha qoydi. Wang den, 2009 - yili xitayning kélechiki bilen munasiwetlik hel qilghuch bir yil bolup qalidighanliqini, xitay iqtisadining güllinishini 2008- yildin kéyin yene üzliksiz dawamlashturush nahayiti teske toxtaydighanliqini bildürdi.

Wang den yene, " shu chaghda da'iriler siyasi islahat élip bérishke üzliksiz tirejemdu ? yaki siyasi islahat bilen iqtisadi böhranning qedimini astilitamdu ? méningche bu nahayiti hel qilghuch bir yildur. 4 - Iyunning 20 yilliqi mushu hel qilghuch dewr bilen birleshtürülse, méningche bu zor ehmiyetlik bolushi mümkin. Öktichi heriketlerni mushuninggha oxshash hel qilghuch mezgiller bilen qandaq birleshtürüsh kérek ? bu bizning oylushishimizgha tégishlik mesile. Men 4 - iyunning 20 yilliqida yer shari xaraktérlik birlikke kelgen xatirilesh pa'aliyiti élip bérishni ümid qilimen. Shundaq qilghanda téximu zor dagh - dugha qozghighili bolidu," dep körsetti.

4 ‏- Iyunni aqlash xitayni démokratiyileshtürüsh yolidiki 1 - qedem

Her yili 4 - iyun weqesining xatire küni yétip kélish harpisida bezi xelq'ara teshkilatlar we xitay öktichi zatlar béyjing hökümitini türmidiki 4 - iyun mehbuslirini qoyup bérish we 4 - iyun weqesini aqlashqa chaqirip kelmekte. Xitay musteqil yazghuchilar jem'iyitining mu'awin re'isi, yash xitay yazghuchilirining biri yüy jéy, 4- iyun weqesining 18 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen maqale yézip, junggoda adaletke érishmekchi bolsa, sewr - taqet we jasaret telep qilidighanliqini bildürdi.

Yüy jéy, "méningche 4 - iyun weqesige qaytidin baha bérish, qanun yollar bilen sot hökümlirini ashkare aghdurush qatarliqlar junggoni dimokratiyileshtürüshning 1 - qedimi. Biz da'iriler bu ishlarni qilishni xalimaydu, dep kütüp olturmasliqimiz, öz ishimizni qiliwérishimiz kérek," deydu.

4 - Iyun weqesi yüz bérip otturidin 18 yil ötken bolsimu, lékin xitay hökümiti bu weqeni aqlashni ret qilip kelmekte. Eyni chaghda xitay hökümiti herbiy qisimlarning eksil'inqilabi topilangni basturghanliqini ilgiri sürgen idi. Kéyinki yillarda, eger 1989 - yili keskin heriket qollanmighan bolsa, junggoda hazirqi iqtisadi güllinishning bolmaydighanliqini tekitleydighan boldi.

Kishilik hoquqni yaxshilimisa, olimpik musabiqisigha kölenggü chüshemdu ?

Amérika we xelq'ara teshkilatlar bolsa xitay hökümitini 4 - iyun weqesining heqiqi ehwalni ashkarilash we türmidiki 4 - iyun mehbuslirini qoyup bérishke üzliksiz qistimaqta. Amérika tashqiy ishlar ministirliki, "xelq'ara jem'iyet we xitay puqralirining tyen'enméndiki tradigiyilik weqede qanchilik adem ölgenliki hazirghiche melum emeslikidin shikayetchi" ikenlikini bildürdi.

Amérika tashqiy ishlar ministirliki bayanatchisi tam keyséy, "xitay hökümitining weqede öltürülgen, qolgha élin'ghan we iz déreksiz yoqap ketkenlerni élan qilish waqti alliqachan ötüp ketti," shundaqla " xitayda 1989 - yili minglighan xitay puqraliri qolgha élin'ghan we sotlanmay qamaq jazasigha höküm qilin'ghan hemde 100 din 200 giche tyen'enmén weqesi bilen munasiwetlik pa'aliyetchining hazirghiche türmide yétiwatqanliqi perez qilinmaqta," deydu.

Amérika tashqiy ishlar ministirliki ötken jüme küni élan qilghan bu heqtiki bayanatta agahlandurushiche, xitay kishilik hoquqi xatirisining nacharliqi we 4 - iyun weqesining heqiqi ehwalini yoshurush xitayning sahipxanliqida 2008 - yili ötküzülidighan olimpik musabiqisigha kölenggü chüshürüshi mümkin. (Erkin)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.