Xitay sotining 6 Uyghur üstidin chiqarghan hökümnamisi üstide --- ruqiye turdush xanim bilen söhbet


2007.11.14

BasturulghanUyghurlar1-200.jpg
"Bu süret, Uyghur élidiki xitay saldatlirining Uyghurlarni basturuwatqan körünüshi, xitay yazghuchisi wang lishongning "méning gherbi diyarim, séning sherqi türkistaning" dégen kitabida bérilgen bolup, yazghuchi süretni bir Uyghurdin alghan iken. Bu süretning qandaq ehwal astida tartilghanliqi, kimning, qaysi waqitta, nime arqa körünüshte tartqanliqini jezimlesh qiyin bolup, buni peqet, burun shinjangda yüz bergen bir heqiqi ehwal dep chüshendürüsh mumkin." 王力雄:"我的西域,你的东土" http://woeser.middle-way.net/?action=show &id =264

Chet'ellerdiki Uyghur pa'aliyetchilirining bildürishiche, xitay hökümiti, yéqinqi yillardin béri, sherqi türkistan musteqilliq herikitini basturushta diniy sahege bolghan hujumini nuqtiliq merkezleshtürmekte. Bolupmu,2001 -yildin bashlap, Uyghur musteqilchilirining siyasiy pa'aliyetlirini xelq'ara térrorchiliqqa baghlap teshwiq qilip, Uyghurlarning islamiy kimlikini, dunyagha tehdit qilip körsitishke tirishmaqta. Bu nöwet, xitay sotining qeshqerde 6 Uyghur ustidin chiqarghan hökümimu eyni weziyetni eks ettürmekte. Hökümnamide, Uyghurlar sherqi turkistan islam partiyisi qurghan, islam xelipilikini tiklimekchi bolghan dep eyiblen'gen؛ bu eyibnamiler toghrimu?

Bu heqte, amérikida yashawatqan Uyghur ziyaliliridin ruqiye turdush xanim bilen élip barghan söhbettin jawap izdeymiz.

" Xataliq qoligha qoral alghanlarda emes, qoral élishqa mejburlighanlarda"

So'al: hökümnamide,mehkumlarning musteqilliq herikiti bölgünchilik dep eyiblen'gen, bu eyibname xelq'ara qanun'gha uyghunmu?

Jawab: musteqilliq telep qilish, xelq'ara qanun-belgilimiler buyiche, oxshash bolmighan siyasiy köz qarashni ipadilesh dep qarilidu,bu mesile peqet, siyasiy söhbet yoli bilen, zörür tépilsa, xelq awazigha qoyush yoli bilen bir terep qilinishi kérek, uni basturush yoli bilen bir terep qilish xelq'ara qanun'gha xilap.Xelq'ara qanunda milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoquqi barliqi éniq belgilen'gen.

So'al: hökümnamide,mehkumlar ning yer asti teshkilat qurghanliqi, partlitish dorisi yasighanliqi otturigha qoyulghan, we buni térrorluq dep eyibligen, bu eyibnamisi toghrimu?

YourETMyShiyu-150.jpg
王力雄:"我的西域,你的东土" "Méning gherbi diyarim, séning sherqi türkistaning" ning muqawisi. Source: http://woeser.middle-way.net

Jawab: bu dégenlirining rastliqigha guman bilen qaraymen, emma pakit ras bolghan teqdirdimu höküm xata. Chünki, bügün chet'eldiki gholluq Uyghur teshkilatliri sherqi turkistan mesilisini ténch yol bilen hel qilishni teshebbus qilip kéliwatidu, emma tinchliq yalghuz bir terepning tirishchanliqi bilen bolmaydu, her ikki terepning tirishchanliqi bilen bolidu. Bügün'ge qeder xitay hökümiti birer Uyghur teshkilatining mesilini siyasiy yol bilen hel qilish chaqiriqigha inkas qayturghini yoq, qulaqmu salghini yoq. Eksi halda, shu ténchliq yoli bilen otturigha qoyushqimu imkan bermey kéliwatidu. Shunga, bu yerdiki xataliq qoligha qoral alghanlarda emes, ularni qoligha qoral élishqa mejburlighanlarda. Xitay, öz hakimiyiti astidiki milletlerge aldi bilen erkin pikir qilish, teshkilatlargha oyushush hoquqini bermey turup, qoralliq heriketke uyushqanlarni eyiblesh salahiti yoq.

" Ular erkinlik jengchiliri"

So'al: bu yerde, bu dégenliringizni testiqlaydighan xelq'ara qanundin birer madda körsitip bérelemsiz?

Jawab: xelq'ara insan heqliri bayannamisining kirish sözide öktichi siyasiy köz qarashtikiler zorawanliq yoligha mejburlanmasliqi kérek dep eskertilgen. Buningdin bashqa 3 ‏-qétimliq jenwe shertnamisining 4 ‏-maddisida, teshkillik halda qoralliq qarshiliq körsitip qolgha élin'ghanlargha urush esirliri qatarida mu'amile qilinishi kérekliki belgilen'gen.

So'al: xitay hökümnamiside, mehkumlarni, sherqi türkistan islam partiyisi qurghan, islam xelipilikini tiklimekchi bolghan dep eyibligen؛ siz bu eyiblimilerni qandaq chüshinisiz?

Jawab: méningche bu hökümde xitay Uyghur musteqilliq herikitini xelq'aradiki radikal teshkilat dep endishe bilen qariliwatqan bir qisim islamiy teshkilatlargha chétishliq qilip körsetmekchi bolghan؛ néme üchün bundaq qilidighini bügün pütün dunya biliglik. Bu yerde méning aldi bilen eskertidighinim, Uyghur musteqilliq herikiti Uyghurlarning yiqilghan milliy bir dölitini -sherqi turkistan jumhuriyitini -eslige keltürüsh herikitidur. Bu nuqtini, sherqi turkistan islam herikiti teshkilatining bashliqi dep qaralghan merhum hesen mexsummu éniq otturigha qoyghan؛ yeni, meqsitimiz, xitay tajawuzchilirini wetinimizdin qoghlap chiqirish dégen, islam döliti qurush démigen. Uyghurlar 1933-yili we 1944-yili qurghan ikki jumhuriyetning biri islam jumhuriyiti, yene biri démokratik jumhuriyet bolghan. Her ikkisi, xelqimizning iradisi bilen qurulghan, bu ikki jumhuriyet xitaydin bashqa héchbir döletke tehdit élip kelmigen. Uyghurlar milliy döliti qurulghandin kéyin oz ichidiki oxshash bolmighan pikir éqimlirini, toghra hel qilip ketküdek teshkilchanliqqa we en'enige ige, bu xitay arilishidighan ish emes؛ 1944- yilidiki jumhuriyitimiz, sherqi türkistandiki 10gha yéqin milletni, oxshash bolmighan siyasiy köz qarashtikilerni baghrigha bésip, inaq öteligen, ichki toqunushlar chiqmighan.

Xitayning Uyghur milliy herikitini, xelq'arada radikal dep qariliwatqan bir qisim islamiy éqimlargha baghlap chüshendürüsh teshwiqati, dunyaning ishenchisige érishelmidi. Dunya kishilik hoquq teshkilati 2005 ‏-yilliq doklatida, Uyghur élidiki diniy weziyet üstide omumyüzlük közitish élip bérip, diniy sahedin chiqiwatqan qarshiliq körsitish heriketlirining nami we sho'ari néme bolushidin qet'iynezer, milliy heriket ikenlikini, mesilining yiltizining milliy mesile ikenlikini élan qildi. (Shöhret hoshur)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.