Dru Gladney Kanada CBC téléwiziyiside Uyghurlar heqqide toxtaldi


2006.11.24
Dru-Gladney-200.jpg
Proféssor Dru Gladney. image courtesy: Pomona College

Amérika haway uniwérsitétining antropologiye penliri proféssori , tonulghan Uyghurshunas Dru Gladney kanada CBC döletlik teliwiziyesining ziyaritini qobul qilip, Uyghurlarning nöwettiki siyasi ehwali, Uyghurlarning siyasi telepliri we 11- séntebir weqesining Uyghurlargha keltürgen aqiwetliri heqqide toxtaldi.

Dru Gladney Uyghurlar bilen xitaydiki bashqa musulmanlarning perqi we Uyghurlar bilen xitay hökümiti otturisidiki asasliq ziddiyetler heqqide toxtilip:

Uyghurlar islam dinigha ishinidu. Ular xitaydiki 10 musulman xelqning biri. Xitayda Uyghurlardin bashqa az dégende 11 milyon musulman bar. Bu musulmanlar xitaydin ayrilishqa we radikal islamgha anche qiziqmaydu. Shinjangdiki mesile bolsa hergizmu musulman we islam mesilisi emes, u peqetla Uyghur mesilisidur. Bu Uyghurlarning heqiqi aptonomiyeni telep qilish we öz-özige xoja bolghan musteqil dölitini qurush arzusi bilen munasiwetlik mesilidur. Méningche, 11-sintebir weqesi we afghanistandiki talibanlargha qarshi urush xitay hökümiti üchün Uyghurlarni terrorist qilip körstish üchün bir purset boldi, dédi.

Musteqil dölet qurushni teshebbus qilidighan Uyghurlarning köpeymekte

Dru Gladney B d t we amérikining sherqi turkistan islamiy herkiti teshkilatini térrorchi teshkilat tizimlikige kirgüzüshke qushulushining xitay üchün Uyghurlarni basturushtiki desmaye bolghanliqini, eskertip mundaq dédi:

" Uyghur rayunida 90 - yillarning axirliri bezi zorawanliq weqeliri yüz bérip, nurghun kishi tutqun qilindi. Nurghunlighan Uyghur xitaydin qutup, qoshniliri bolghan merkizi asiyadiki döletlerge oxshash musteqil sherqi turkistan yaki Uyghuristan qurushni arzu qildi. 2000 – Yilidin bashlap bu xil idiyidiki Uyghurlar téximu köpeydi. Amma 2000 - yilidin kéyin bu rayonda teshkillik zorawanliq weqelirining yüz bergenlikini körmiduq. . Qiziq yéri shuki, xitay hökümiti xelq urushi hésablan'ghan 11- sintebir weqesidin kéyin amérika qoshma shtatliri bilen hemkarlashti. Buninggha jawaben sherqi turkistan islam herkiti namliq teshkilatni amérikining qollishi arqiliq térrorist teshkilat tizimlikige kirgüzdi. Shuningdin bashlap xitay bashqa Uyghur teshkilatlirinimu térrorist teshkilatlar tizimlikige kirgüzüshke urunup kelmekte. Lékin, köpligen kishiler sherqi turkistan islam herkiti teshkilatining Uyghur rayunida tesiri yoqliqi we uning xitaygha hergizmu tehdit bolmighanliqida ching turmaqta".

Xitaylarning jinayet ötküzüsh nisbiti yuquri

Dru Gladney Xitay hökümitining térrorizmni bana qilip, Uyghurlar wetinidiki xitay eskerlirining sanini köpeytkenliki we bu rayon'gha xitay köchmenlirini yerleshtürüshni kücheytkenlikini tilgha élip mundaq dédi:

"Xitaylarla emes, dunyadiki nurghun döletler térrorizimni özlirige tehdit dep qarap, hedisila herbi xirajetni ashurmaqta. Xitay bezi Uyghurlarni térrorizm bilen baghlap, ulargha ölum jazasi bergen bolsa, nahayiti köp herbini bu rayon'gha orunlahturdi. Bu rayunni tereqqi qildurush dégen nam bilen nahayiti xitay köchmenlirini bu rayon'gha köchürüp chiqti. Xitay jinayi ishlar jinayetliri köp yüz béridighan dölet. Hökümet da'irliri aldinqi yili 84 ming kishining jinayi heriketler bilen qolgha elin'ghanliqini etirap qildi. Uyghur rayunida köpinche xitay puxraliri herxil weqelerde eyiplinip, qolgha eliniwatqan bolsimu, ular Uyghurlarni xitayning bixeterlikige tehdit seliwatidu, dep teshwiq qilmaqta. Bu xil siyaset xitayning bu rayonning kelgüsi teqdiri heqqidiki endishiliridin kélip chiqqan">

Uyghurlar ottura asiyada yeklenmekte

Dru Gladney Ottura asiya döletliride Uyghurlarning pa'aliyetlirining cheklimige uchrawatqanliqini, bu döletlerge qarita xitayning besimining küchiyiwatqanliqini eskertip mundaq deydu:

"Buningdin 10 yil muqeddem sowét ittipaqining boyunturuqida turiwatqan merkizi asiyani peqet Uyghur rayuni xitayning tesiridin tossup kelgenidi. Xitayning bash kötürüshi we iqtisadining yüksilishi bilen bu rayondiki döletler Uyghur mesilisidin özini qachurmaqta hetta bu mesilisini qollashni cheklimekte. Shunga Uyghurlar merkizi asiyada döletliride chetke qéqilmaqta. Méningche, bir milyondin oshuq Uyghur chet'ellerde yashaydu. Bu omumi Uyghurlar sanining 1/8 birini teshkil qilidu. Bu Uyghurlar barghansiri döliti we wetini yoqliqini hes qilmaqta. Ular merkizi asiya döletlerning héch birini özining döliti, dep qarimaydu. Mana bu amillarmu Uyghurlarning öz dölitini qurush iradisige heydekchilik qilidu".

Radikal islamchilarning közi Uyghurlarda

Dru Gladney Xitayning ixtisadi yuquri kötürülüwatqan bolsimu, Uyghurlar ichidiki ishsizliq éship bériwatqanliqini we xitaylar teripidin chetke qéqilghan Uyghurlarning chet'elge intiliwatqanliqini eskertip mundaq deydu:

"Etrapidiki dunyagha qiziqqan köpligen Uyghur yashliri xitaynila emes, dunyani aylinip sayahet qilip kelgenidi. Bügün ular passport ishlitish we xizmet imkaniyetliridin mehrum boldi. Ularning öz wetinide siqilghanliqtin, tashqi dunyagha intilmekte. Uyghurlargha paydiliq teripi shuki, tashqi dunyaning Uyghurlargha bolghan qiziqishi barghanséri ashmaqta. Bu Uyghur mesilisining xelq'arada tonulishidiki muhim bir qedem".

Dru Gladney Sözide yene, Uyghur rayuni bilen qoshna bolghan pakistan we afghanistan'gha oxshash döletlerdiki radikal islamchilarning Uyghurlarni özlirige tartish üchün, ulargha köz tikiwatqanliqinimu tekitlep ötidu. (Kamil tursun)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.