Amérikida kommunistik tuzum qurbanlirigha xatire abidisi tiklendi

• Muxbirimiz jümening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

12 - Iyun amérika paytexti washin'gtonda, kommunizimning ziyankeshlikige uchrighanlarni eslesh üchün bina qilin'ghan xatire heykili The Victims of Communism Memorial in Washington, DC, a replica of the Goddess of Democracy statue erected by protesters in Tiananmen Square in 1989, is shown during the memorial's dedication 12 June 2007. THe memorial recognizes those who have died under communism since Russia's Bolshevik Revolution in 1917. AFP PHOTO/Karen BLEIER

Amérika prézidénti jorj bush 12- iyun amérika paytexti washin'gtonda, kommunizimning ziyankeshlikige uchrighanlarni eslesh üchün bina qilin'ghan xatire heykilining yopuq échish murasimida nutuq sözlep, kommunistlarning réjimi astida hayatidin ayrilghan milyonlighan bigunah kishilerge éhtiram bildürdi we bu bigunah qurbanlarning amérika xelqighe " rezillikning heqiqiy mewjut ikenlikini hemde uninggha choqum taqabil turush kéreklikini" eslitip turidighanliqini bildürdi.

12-Iyun seyshenbe küni, her xil xatire sarayliri, xatire munarliri we amérikining tarixida muhim orun tutidighan alim-ölimalarning heykelliri ornitilghan amérika paytexti washin'gton'gha yene bir xatire - kommunizm tüzümide ziyankeshliklerge uchrap hayatidin ayrilghan bigunah insanlarni eslesh üchün qurulghan xatire heykili ornitildi. Bu xatire heykilining yopuq échish murasimigha amérika prézidénti bushmu teklip bilen qatnashti we nutuq sözlidi.

Murasimgha sabiq kommunist döletliridin kelgen zatlar, kommunistlarning ziyankeshlikliridin hayat qalghanlar, chet'el konsulxanilirining erbabliri bolup 0100gha yéqin adem qatnashti.

Kommunizm tüzümi 100 milyon bigunah ademning jénigha zamin bolghan

Bush sözide: "bu yerde men, rezillik bilen élishquchi we shundaq impériyilerni ghulatquchi er-ayallar bilen birlikte, kommunizm tüzümining qurbanliri xatire heykilini amérika xelqige wakaliten pexirlik halda qobul qilmaqtimen" dédi.

Mezkur xatire heykilining intayin muhim ehmiyetke ige ikenlikini körsetken bush,20 - esirning insaniyet tarixidiki eng qanliq bir esir süpitide eske élinidighanliqini hemde bu rehimsiz esirning nurghunlighan xatire sarayliri we abidiler bilen xatirilen'genlikini, emma kommunizm tüzümi astida hayatidin waqitsiz ayrilghan bigunah insanlarni eslep ötidighan bir xatire munarining bolmay kelgenlikini tilghan aldi we " hazirgha qeder, dölitimiz astanisida , eshu qebih tüzüm yeni, texminen 100 milyon bigunah er-ayal we bighubar balilarning jénigha zamin bolghan kommunizm tüzümining qurbanlirini xatirileydighan abide bolmay kelgen idi" deydu.

U yene, kommunistlarning qolida xarap bolghan janlarning sani ademni chöchütidighan bolup, ölgenlerning sani intayin köp bolghachqa heqiqi sanliq melumatqa érishishningmu qiyinliqini körsetti we "eng yaxshi ilmiy mölcherge qarighanda kommunizm peqet xitay bilen sowét ittipaqidila neche milyon ademning jénini alghan, we shimaliy koriye , kambodzha, afriqa, afghanistan, wyétnam hem sherqiy yawropada yene neche milyon ademning jénigha zamin bolghan," dédi.

Prézidént bush yene, kommunizimning wehshi qolida nam-sherepsiz ölüp ketken ademlerning san-sanaqsiz ikenlikini, sowétning sibiriyidiki jaza lagirlirida, ukra'iniyide yüz bergen acharchiliqta sanaqsiz ademlerning jénidin ayrilghanliqini, buning xitaynimu öz ichige alidighanliqini körsitip, "ular yene, xitaydiki chong sekrep ilgirilesh, medeniyet inqilabida hayatidin ayrilghanlarnimu öz ichige alidu," dédi .

Nurghun Uyghurlar kommunistlarning ziyankeshlikige uchrighan

Kommunizm tüzümi Uyghurlarning béshigha sanap tügetküsiz balayi apetlerni élip kelgen bolup, xitaylarning Uyghur élide élip barghan siyasiy heriketliri jeryanida ölüp ketken ademlerdin bashqa yene, peyziwat nahiyisi we bay nahiyiside bir neche yéza ademliri acharchiliqta ölüp qirilip ketken.

Uningdin bashqa Uyghur élige 1949 - yilining axiri xitay kommunistliri kirgendin buyan herxil siyasi heriket namliri astida tutqun qilin'ghan we ölümge höküm qilin'ghan ademlerning bir milyon etrapida bolushi mumkinlikini körsetken "qarajöldiki jeng namliq" tarixiy kitabning aptori, shiwétsiyide yashaydighan Uyghur ziyaliysi abduréshit haji kérimi ependi Uyghurlarning xitayda kommunistik tüzümning zerbisige eng éghir uchrighan xelqlerning biri ikenlikini tekitlidi.

Emma dunya Uyghur qurultiyining re'isi rabiye qadir xanim xitayning özi élan qilghan sanliq melumatlar, Uyghur erbablirining melumatliri we eyni dewrdiki tarixiy pakitlarni misal qilip turup, xitay kommunistlirining Uyghur élini idare qilghan 1949-yilidin tartip, taki hazirghiche bolghan ariliqta Uyghurlargha qaratqan herxil siyasiy heriketliride, basturushlirida we peyda qilghan acharchiliq apetliride bigunah ölüp ketken hem türlük shekilde ziyankeshlikke uchrighan ademlerning sanining uningdinmu köp bolushi mumkinlikini körsetti.

Öz yashliqining newqiran peytlirini xitay türmiside ötküzgen shewket éli ependi, xitay kommunistlirining Uyghurlarni basturush we qirghin qilish heriketlirini birxil sistémiliq yosunda élip barghanliqini bu xil ziyankeshlikning héli hem yene dawamliship kéliwatqanliqini tekitlidi.

Bush "bu heykel bizge kommunizm tüzümide ölgen qurbanlarni eslitidu"

Bu xatire heykilini tikleshtiki meqsetning, kommunizm tüzümining qanliq qolida nam-nishansiz halak bolup tarix bétidin menggü öchüp ketken insanlarni tarixqa qayta tapshurush ikenlikini eskertip bush yene, "biz eshu halak bolghanlarning nam-sheripini bilip kételmisekmu, ema mana bu muqeddes jayda, kommunizimning tonulmighan qurbanliri tarixqa teqdim qilinip menggü yad étilidu" dédi.

Yighinda amérika awam palatasi chet'el munasiwetliri komitétining re'isi tom lentos ependimu sözge chiqqan bolup u özining natsizm , kommunizm we térrorizmgha qarshi jeng qilishqa muyesser bolalighanliqidin sherep hés qilidighanliqini bildürdi.

Bu xatire heykilini ornitish qurulushi 14 yilning aldida bashlan'ghan bolup 2007- yili 12 iyun tamamlinip xelqqe sunuldi.

Birleshme agéntliqining bu heqtiki xewiride körsitilishiche, qolida erkinlik mesh' ili kötürgen bu heykel 1989- yilidiki béyjing oqughuchilar herikitide, namayishchi oqughuchilar tyen'enmén meydanigha tikligen " démokratiye ilahi" ning obrazigha teqlid qilin'ghan bolghachqa xitayning washin'gtonda turushluq elchixanisi bu "xitayning yüzini tökidu" dep naraziliq bildürgen.

Bush bu heykelni " u, bizge kommunizm tüzümide ölgen qurbanlarni eslitipla qalmay, belki yene kommunizm üstidin ghalip kelgen küchnimu eslitidu" dep bahalidi.(Jüme)