Xitay we Uyghur élide qiz-chokanlar we balilarning adem bidiklirige aldinish xetiri ashmaqta

2007-04-04

u0404-pmt.mp3

Ikki neper Uyghur balisi xitayning shi'en shehiride tépilghandin kéyin, 2005-yili 25-dékabir küni öyige qaytishtish yolida tamaq yémekte.AFP

Xitayda kishilerning ish izlep sheherler ara éqishi, oghul-qiz nisbiti jehettiki künsayin örlewatqan perq, ayallar we balilarning adem bidiklirige aldinip eysh-ishret sorunlirigha nezer bent qilinish, ippet-numus sodisigha tutulush, bashqilargha xotunluqqa sétilish xetirini ashurmaqta.

Sheher – yéza tereqqiyatidiki perq yézidikilerni sheherge bashlimaqta

Yéqinqi yillardin biri, xitay iqtisadi tereqqiyatida bir qatar yüksilishler yüz berdi. Wahalenki, sheherler, déngiz buyi we échiwitilgen rayonlarning iqtisadi yuqiri kötürülgen bolsimu eksiche, azsanliq millet rayonliri, sheherlerdin yiraq yéza we rayonlarda iqtisadi tereqqiyat körünerlik bolmidi. Buning bilen xitayda bay- kembeghellik arisida perq künsayin örlep, namrat yéza, rayonlardiki déhqanlar sheherlerge ish izlep éqishqa we azsanliq millet rayonliridiki namrat qiz-yigitlermu, iqtisadta yükselgen rayon, sheherlerge bérip ish izleshke mejbur boldi. Netijide, öyliride ata-anisiz yaki bowa- momilirining hamiyliqida qalghan balilar we sheherlerde ish izlep qaymuqup yürgen qiz-chokanlar adem bidiklirining aldash obyéktigha aylinip qalmaqta. Bu xil muhit xitaydiki qara küchlerni yaxshi purset bilen temin etken bolup, bu arqiliq xitaydiki adem bidiklirining qarangghu baziri bek güllen'gen. Hayankeshler qiz-chokanlarni bashqilargha xotunluqqa, oghrilan'ghan bowaqlarni baligha éhtiyajliq kishilerge sétiwitishken.

Pilanliq tughut qiz – oghullar nisbitide zor perq peyda qilmaqta

Uningdin bashqa, xitayda 70 ‏- yillardin bashlap keskin yürgüzülgen pilanliq tughut siyasiti xitayda qiz- oghullarning nisbiti jehette éghir tengpungsizliqini keltürüp chiqarghan. Bezi sanliq melumatigha asaslan'ghanda hazir xitayda her 120 oghulgha 100 qiz toghra kélidiken. Xitay xelq kündilik gézitining 2007 ‏- yili 22 ‏- yanwardiki melumatigha qarighanda yene 8 din 10 yilgha yetmigen waqit ichide xitay jem'iyitide 40-60 milyon'ghiche qiz kemlik qilidiken. Shuning bilen, xitayda künsayin örlewatqan qiz-oghul nisbitidiki zor perq nurghun xitay yashlirining xotunsiz qélish hadisilirini keltürüp chiqarghan.

Bu xil hadise xitaydiki shehwaniy mulazimet sorunlirining kéngiyishidimu aldinqi shertlik rolini oynighan bolup, aldan'ghan bicharilerning birqismi dellallargha sétiwitilip xorlinidiken, yene birqismi erzan emgek küchliri qatarida zawut- karxanilarda izleshke mejbur bolidiken. Xelq'ara adem hayankeshlikige qarshi turush jem'iyitining melumatigha qarighanda, xitayda her yili 9 ming ayal we bir ming ösmür qara küchler teripidin aldinip sétilidiken.

Xitaygha aldap élip kéliniwatqan ayallarning sani barghanséri ashmaqta

Roytérs agéntliqining 4- aprél béyjingdin bergen xewiride jéjyang ijtima'iy penler akadémiyisi tetqiqatchisi wang jinlingning maqalisini neqil keltürüshiche, xitayning namrat, tereqqi tapmighan rayonliridin sheherlerge ish izlep yaki soda qilish meqsitide kélip qara küchlerning qoligha chüshüp qalghan yaki hayankeshlerge aldan'ghan ayallar we balilar sani üzlüksiz yuqiri kötürülmekte iken.

Wang jinling mundaq yazghan "bularning bir qismi sétilidu yaki bashqilargha nikahlinidu, yene bir qisimi ippet-nomusini sétish yaki zeherlik chékimlik yötkesh qatarliq qanunsiz qilmishlar bilen shughullinidighan jinayetchilerge aylinidu".

Xitaygha yene xitaygha qoshna namrat döletlerdinmu qizlar aldap kélin'gen.Radiyomiz bergen melumatqa asaslan'ghanda, shimaliy koriyilik nurghunlighan qiz-chokanlar xitaygha aldap élip kélin'gendin kiyin xitay déhqanlargha xotunluqqa sétiwétilgen bolup, ular xitaygha keltürülgendin kiyin quldek mu'amilige we jinsiy xorluqqa uchrighan. Bu, qiz-chokanlarning köpinchisi shimaliy koriyidiki namratlar bolup, xitaygha yuqiri ma'ashliq xizmet kapaliti bilen aldap kélin'gen iken.

Az sanliq millet balilirining aldinish éhtimali yuqiri

Balilarni qutquzush jem'iyitining xitay we shimaliy koriyige mes'ul xadimi Kate Wedgwood ning bildürüshiche, sherqi xitay we bashqa xitay yézilirida toylishish imkaniyiti bar qizlarning sani intayin kemchil bolushi qizlargha bolghan éhtiyajni ashurghan hem qiz bowaqlarni iqtisadi yaxshi a'ililerning oghulliri üchün chong qilish xahishini peyda qilghan. Uning éytishiche, namrat yézilardin bolupmu az sanliq millet rayonliridin kelgen balilarning aldinish xetiri intayin yuqiri iken. Chünki ular xitay tilini chüshenmigechke, özining qanuni hoquqlirini bilmeydiken. Uning bildürüshiche yene, Uyghur élidinmu onminglighan balilar xitay ölkilirige qara küchler teripidin aldap kélin'gen, sétiwétilgen we yanchuqchiliq qatarliq zorawanliq tüsini almighan jinayi qilmishlargha sélin'ghan.

Yéqinqi yillardin buyan xitay ölkilirige nimkar ishleshke Uyghur élidin nurghunlighan qiz ‏- yigitler toshup kétilgen. Bu yashlarghimu xitay ölkilirige barghandin kiyin yaxishi xizmet we yuqiri ma'ashqa érishdidighanliqi toghrisida kapalet bérilgen.

Uyghur mutexessisliri, xitay ölkisige toshulghan bu qizlarning bezi kaj qismetlerge yoluqush mumkinchiliki yuqiri ikenlikini, gerche ularni jinsiy xorlinshqa uchrimaydu dégen teqdirdimu, lékin eshu mudhish zawutlarda jismaniy jehettin qattiq ézilidighanliqini ilgiri sürüshken idi.

Hazirgha qeder igiligen bezi xewerlerge qarighanda, xitayning chingdaw shehiride ishlewatqan birqisim qizlar zawutta ishlesh jeryanida dem élishqimu muyesser bolalmay tirnaqliri qanap ketken ehwallar yüz bergen iken. Uningdin bashqak, bezi Uyghur ziyaliylirining qarishche xitayda hazir yüz bériwatqan ijtima'iy hadisiler we toy qilish imkaniyiti bar bolghan qizlarning kemchil bolushi qilish nuqtisidin élip éytqanda xitay ölkilirige toshup kétilgen qizlarningmu adem bédiklirige aldinip kétish we sétilip kétish xetiri intayin yuqiri iken. (Jüme)