Уйғурларниң әйдиз вируси билән юқумлиниш әһвали кишини чөчүткүдәк еғир болмақта

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

1999-Йили 25-май күни бир хитай сақчиси бейҗиңдики зәһәрлиқ чекимликкә қарши туруш тәрбийиләш мәркизи алдида . AFP

Уйғур елидики мунасивәтлик тармақлардин еришкән учурлиримизға асасланғанда, хитай сәһийә министирлиқи һәмдә уйғур аптоном районлуқ сәһийә назарити, или областлиқ сәһийә идариси, ғулҗа шәһәрлик юқумлуқ кесәлликләрниң алдини елиш орни қатарлиқ җайларниң әйдиз билән юқумлиниш еһтималлиқи болған кишиләрни асас қилип или тәвәсидә елип барған HIV ниң тарқилиш әһвали һәққидики үч айлиқ тәкшүрүши йеқинда ахирлашқан. Тәкшүрүш нәтиҗиси ениқ елан қилинмиған болсиму, әмма бу учурға асасән илидики мунасивәтлик тармақлардин әмәлий әһвалларни игилидуқ.

Адәттики кишиләр арисида тарқилиши тиз болмақта

Или областлиқ сәһийә идарисидин исмини ашкарилашни халимиған бир хадим, "или областида HIV дин юқумлиниш әһвали һәққидә гуманлиқ дәп қаралған 6000 адәм үстидин елип барған тәкшүрүшимизниң нәтиҗиси кишини чүчүтиду. Һазирға қәдәр әйдиз вирусини юқтурувалғанлар 4500 гә йәтти, буниң 88% и уйғурлар" дәп билдүргән иди. У йәнә, "илида әйдизниң тарқилиши интайин тез болмақта" деди. Униң билдүрүшигә қариғанда, бу қетимлиқ тәкшүрүштә HIV дин юқумланғучилар сани җәһәттә гәрчә үрүмчи биринчи орунда болсиму, әмма нопус саниға селиштурғанда әйдизләр нисбити җәһәттә или райони уйғур ели бойичә алдинқи орунда болупла қалмай йәнә хитай бойичиму әң алдинқи орунға өткән.

Бу кишиниң тәкитлишичә, илгири әйдиз вируси асасән зәһәрлик чекимлик чәккүчиләрдә байқалған болса һазир барғанчә кеңийип адәттики кишиләр арисида тарқилишиму интайин тез болмақта. У " нөвәттә илиниң әйдиз вәзийити худди теги йоқ қудуққа охшайду " дәп әндишисини билдүрди.

Һөкүмәт уйғур елида елип берилған бу қетимлиқ әйдиз һәққидики тәкшүрүш статистика санлирини сиртқа ашкарилимаслиқ һәққидә буйруқ чүшүргән болғачқа, һазирға қәдәр бу қетимқи әйдиз вирусиниң тарқилишини тәкшүрүш нәтиҗиси елан қилинмиған.

Ғулҗида әйдиз билән юқумланғанларниң 90%тин көпрәки уйғурлар

Ғулҗа зәһәрлик чекимлик мәсилиси бир қәдәр еғир бир җай болуп қалди, әйдиз билән юқумланғучиларниңму асаслиқ нисбитини шулар игиләйду. Уйғурлар пәвқуладдә көп, әйдиз билән юқумланғанларниң 90%тин көпрәки уйғурлар, униңдин қалса туңганлар. Чүнки ғулҗиниң нопусиниң йериминиң көпини уйғурлар игилигән. Уларда зәһәрлик чекимлик билән шуғулланғанларниң нисбитиму көп.

Биз илиниң әйдиз вәзийити һәққидә игә болған учурлиримиз асасида йәниму ениқрақ мәлумат елиш үчүн бу қетим ғулҗа шәһридә елип берилған тәкшүрүшкә қатнашқан орунлардин бири болған ғулҗа шәһәрлик юқумлуқ кесәлликләрниң алдини елиш идариси билән алақилаштуқ.

Исмини ашкарилашни халимиған бир хадим әйдиз тәкшүрүши һәққидики соаллиримизға җаваб бәрди. У бизниң бу қетим или областида елип берилған әйдиз тарқилиши һәққидики тәкшүрүш нәтиҗәңлар чиқтиму дәп сориған соалимизға җаваб берип "бу қетимлиқ тәкшүрүшимиз аптоном районлуқ сәһийә назарити, юқумлуқ кесәлликләрниң алдини елиш мәркизиниң йетәкчиликидә елип берилди. Биз асасән илгири юқумланған дәп байқалған һәм уларға мунасивәтлик даиридә тәкшүрүшкә қошулған 6000 адәмни асас қилип тәкшүргән идуқ, 4000 дәк кишиниң HIV билән юқумланғанлиқи ашкариланди "деди.

Биз униңдин әйдиз вирусини юқтурувалғанлар асасән зәһәрлик чекимлик чәккүчиләрму ?дәп соридуқ. У "ғулҗа зәһәрлик чекимлик мәсилиси бир қәдәр еғир бир җай болуп қалди, әйдиз билән юқумланғучиларниңму асаслиқ нисбитини шулар игиләйду. Уйғурлар пәвқуладдә көп, әйдиз билән юқумланғанларниң 90%тин көпрәки уйғурлар, униңдин қалса туңганлар. Чүнки ғулҗиниң нопусиниң йериминиң көпини уйғурлар игилигән. Уларда зәһәрлик чекимлик билән шуғулланғанларниң нисбитиму көп" дәп җаваб бәрди.

У йәнә илиниң әйдиз вәзийитини қисқиғинә чүшәндүрүп "ғулҗида 1996 - йили биринчи әйдиз билән юқумланғучи байқалғандин һазирға қәдәр он йил болди. Ғулҗида әйдизниң тарқилиши бир қәдәр тез болди, болупму һазир әйдиз вирусини юқтурувалғанларда кесәллик аламәтлири көрүлүп, улар дохтурханиларға барғанда давамлиқ ениқлинип чиқмақта. Шуңа һазир худди бу йәрдә әйдиз наһайити кәң даиридә тез тарқиливатқандәк билиниватиду" деди.

Әйдизниң алдини елиш тәдбирлири йетәрлик әмәс

Гәрчә ғулҗа нөвәттә хитай бойичиму әйдизләр әң көп җайниң биригә айланған болсиму, әмма һазирға қәдәр әйдизләр үчүн бирму мәхсус дохтурхана яки давалаш орни қурулмиған.

Нөвәттә илидики сәһийә тармақлириниң әйдизниң тарқилишиниң алдини елишта қоллиниватқан тәдбири пәқәт әйдизниң алдини елиш тәшвиқати қилиш болуп, кишини әҗәпләндүридиғини, һөкүмәт илида уйғурларниң асаслиқ нопус икәнликини болупму, җүмлидин әйдизләрниң нисбитиниң көп қисмини уйғурлар игиләйдиғанлиқини билип турупму, һазирға қәдәр тарқитилип келиватқан әйдизниң алдини елиш материяллирини хитай тилида нәшр қилған икән.

Или хәвәрләр торидин ашкарилинишичә или областлиқ һөкүмәт -12 априлда әйдизниң алдини елиш тәшвиқатини күчәйтиш һәққидә йиғин ечип, тәшвиқат материяллирини аз санлиқ милләт тилидиму тарқитишниң зөрүрликини әмди тәкитлигән.

Америкилиқ уйғуршунас доктур җастин роделсон әпәнди уйғурларға келидиған миллий хәвп хитайниң сиясий зиянкәшликидин көпрәк әйдизниң тәһдити икәнликини агаһландурмақта.

Нөвәттә, уйғурлар уйғур елидә болупму илиға охшаш илгири хитай һөкүмитигә қарши инқилаби һәрикәтләр болған җайда, әйдиз вә униңға мунасивәтлик зәһәрлик чекимликниң тарқилишиға,хитай һөкүмитиниң мәқсәтлик бош қоюветиши, уни тосушқа җиддий тәдбир қолланмаслиқи асаслиқ сәвәб болмақта дәп қаримақта. Бу һәқтә кейинки программимизда давамлиқ мәлумат бәрмәкчимиз. (Гүлчеһрә)