Хитай һөкүмити әйдизниң хитай вә уйғур елидә күнсери ямраватқанлиқиға иқрар болмақта

• Мухбиримиз меһрибанниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бейҗиңдики йәр асти пойиз истансисидики әйдиз һәққидики тәшвиқат тахтиси. 1-Декабир. AFP

Дуня әйдиз күни йетип келиш алдида, хитай һөкүмити мәмликәт ичидики әйдиз мәсилиси һәққидә мәхсус мәлуматлар елан қилип, әйдиз апитиниң хитайда вә шундақла уйғур елидә күнсери ямрап кетиватқанлиқиға иқрар болди.

Әйдизниң тарқилишидики йеңи мәлумат

12 ‏- Айниң 1 ‏- күни йәни дуня әйдиз күни йетип келиш алдида, хитай һөкүмити өз мәмликити ичидики әйдиз апитиниң һәқиқәтән барғансери ямрап кетиватқанлиқиға иқрар болуп, бу һәқтә йеңи санлиқ мәлуматларни елан қилған. Мәсилән, бундин бир һәптә илгири хитай сәһийә министири, бу йилниң өзидә хитайдики әйдиз вируси билән юқумланғучилар саниниң илгирикидин йәнә 30% күчәйгәнликини мәлум қилған. Хитай һөкүмити йәнә әйдиз кесилиниң түрлүк йоллар арқилиқ адәттики пуқралар арисида кәң көләмдә тарқилишқа башлаватқанлиқиға иқрар болуш билән бир вақитта бу хил апәтниң күнсери ямрап кетишини "зәһәрлик чекимлик вә қалаймиқан җинсий мунасивәт қатарлиқлардин башқа йәнә көчмәнләр нопусиниң күнсери көпийиватқанлиқидин" дәп көрсәткән.

Хитай шинхуа агентлиқи тәрипидин берилгән мәлуматта көрситилишичә, һазир хитайда әйдиз кесилиниң охшаш җинистикиләр арисида тарқилиш әһвалиму барғансери еғирлашқан болуп, бу хил әһвал зәһәрлик чекимликни окул қилип уруштин қалса, әйдиз кесилиниң тарқилишида иккинчи орунда туридиған асасий сәвәб болуп һесаблинидикән.

Уйғур елидики әйдиз әһвали кишини чөчүчиду

Хитай агентлиқиниң уйғур елидин бәргән мәлуматида, бултур 9 ‏- айдин бу йил 9 ‏- айғичә болған бу бир йил ичидә, уйғур елидики йеңидин әйдиз вируси билән юқумланғучиларниң сани 6000 ға йәткәнлики һәмдә күнигә тәхминән 17 дин көпийиватқанлиқи ашкариланған. Мәзкур мәлуматта йәнә, бу йил 9 ‏- айниң ахириға қәдәр, уйғур елиниң һәр қайси җайлиридики тизимға елинған әйдиз вируси билән юқумланғучиларниң омумий саниниң 17 миңдин ашқанлиқи, шундақла әйдиз кесилигә гириптар болғучилар саниниң 700 дин ашқанлиқи тәкитлиниш билән бир вақитта, әйдиз кесили түпәйлидин өлгәнләр саниниң 100 дин ашқанлиқи һәмдә бу санниң хитайдики омумий санниң 10% ни игиләйдиғанлиқи оттуриға қоюлған. Уйғур аптоном районлуқ сәһийә назаритиниң мәлуматида ейтилишичә, һазир уйғур елидә әйдиз мәсилиси әң еғир болған район ғулҗа вилайити болуп, мәзкур җайдики һамилдар аялларниң әйдиз вируси билән юқумлиниш нисбитиниң өзила 1% кә йәткән. Мәлуматта көрситилишичә, әйдиз вируси билән юқумланған бу һамилдар аялларниң көп сандикисиниң әрлири зәһәрлик чекимлик түпәйлидин әйдиз вирусни өзигә юқтурувалғанлар икән.

Әйдизниң алдини елиш тәшвиқат биләнла чәклинип қалмақта

Әйдиз мутәхәссислири " хитайдики вә шундақла уйғур елидики әйдиз апитиниң бундақ ямрап кетишидики сәвәб, йәнила һөкүмәтниң йетәрлик көңүл бөлмәйватқанлиқи билән мунасивәтлик" дәп тәкитләп, "хитай һөкүмити әйдиз кесилиниң алдини елишта пәқәт тәшвиқат хизмитинила күчәйтип қалмай, әң муһими һөкүмәт тәвәсидә болмиған бир қисим әйдиз тәшкилатлирини йеқиндин қоллиши керәк", дәп көрсәтмәктә. Улар йәнә хитай һөкүмитиниң әйдиз паалийәтчилири ху җя вә вән йәнхәй қатарлиқларни қолға елип, һәтта қамап қоюп сорақ қилғанлиқини мисалға елип, "әгәр хитай һөкүмити хәлқ арисидики әйдиз паалийәтчилиригә бундақ позитсийидә болуп, улар қан -тәр сиңдуруп қуруп чиққан әйдиз органлирини халиғанчә тақивитип, тосалғу яратса, ундақта әйдиз кесилиниң ямрап кетишиниң алдини елиш әмәс, әксичә, униңға йол ечип бәргәнлик болуп һесаблиниду" дәп билдүрмәктә.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң билдүрүшичә, әгәр хитай һөкүмити әйдиз апитини алдини елишта, үнүмлүк чарә тәдбирләрни қолланмайдикән. 2010 ‏- Йилиға барғанда, хитайдики әйдиз вируси билән юқумланғучилар сани 10 милйонға йетиши мумкин икән.

Уйғур елидики йәрлик сәһийә орунлириниң пәризидә, һазир уйғур елидики әйдиз вируси билән юқумланғучиларниң омуми сани 60 миңдин ашқан болуп, бу сан кәлгүси бир нәччә йил ичидә, йәнила изчил һалда көпийидикән.

Обзорчимиз лю шявҗун "хитайдики әйдиз апитиниң алдини елиштики бирдин бир амал хәлқ аммиси арисидики әйдиз органлириниң санини көпәйтип, уларға хизмәт қилиш шараити яритип бериш вә шундақла уларниң әркин тәтқиқат елип беришиға, әркин пикир баян қилишиға йол қоюштин ибарәт. Әгәр бундақ қилмайдикән, йәнә бир нәччә 10 йилдин кейин, хитай илгирики "шәрқи асия кесәл көписи" дин "шәрқи асия әйдиз кесәл көрписи" дегән атаққа қелиши мумкин" дәп билдүрди. (Меһрибан)