Xitay hökümiti eydizning xitay we Uyghur élide künséri yamrawatqanliqigha iqrar bolmaqta

• Muxbirimiz méhribanning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Béyjingdiki yer asti poyiz istansisidiki eydiz heqqidiki teshwiqat taxtisi. 1-Dékabir. AFP

Dunya eydiz küni yétip kélish aldida, xitay hökümiti memliket ichidiki eydiz mesilisi heqqide mexsus melumatlar élan qilip, eydiz apitining xitayda we shundaqla Uyghur élide künséri yamrap kétiwatqanliqigha iqrar boldi.

Eydizning tarqilishidiki yéngi melumat

12 ‏- Ayning 1 ‏- küni yeni dunya eydiz küni yétip kélish aldida, xitay hökümiti öz memlikiti ichidiki eydiz apitining heqiqeten barghanséri yamrap kétiwatqanliqigha iqrar bolup, bu heqte yéngi sanliq melumatlarni élan qilghan. Mesilen, bundin bir hepte ilgiri xitay sehiye ministiri, bu yilning özide xitaydiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar sanining ilgirikidin yene 30% kücheygenlikini melum qilghan. Xitay hökümiti yene eydiz késilining türlük yollar arqiliq adettiki puqralar arisida keng kölemde tarqilishqa bashlawatqanliqigha iqrar bolush bilen bir waqitta bu xil apetning künséri yamrap kétishini "zeherlik chékimlik we qalaymiqan jinsiy munasiwet qatarliqlardin bashqa yene köchmenler nopusining künséri köpiyiwatqanliqidin" dep körsetken.

Xitay shinxu'a agéntliqi teripidin bérilgen melumatta körsitilishiche, hazir xitayda eydiz késilining oxshash jinistikiler arisida tarqilish ehwalimu barghanséri éghirlashqan bolup, bu xil ehwal zeherlik chékimlikni okul qilip urushtin qalsa, eydiz késilining tarqilishida ikkinchi orunda turidighan asasiy seweb bolup hésablinidiken.

Uyghur élidiki eydiz ehwali kishini chöchüchidu

Xitay agéntliqining Uyghur élidin bergen melumatida, bultur 9 ‏- aydin bu yil 9 ‏- ayghiche bolghan bu bir yil ichide, Uyghur élidiki yéngidin eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarning sani 6000 gha yetkenliki hemde künige texminen 17 din köpiyiwatqanliqi ashkarilan'ghan. Mezkur melumatta yene, bu yil 9 ‏- ayning axirigha qeder, Uyghur élining her qaysi jayliridiki tizimgha élin'ghan eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarning omumiy sanining 17 mingdin ashqanliqi, shundaqla eydiz késilige giriptar bolghuchilar sanining 700 din ashqanliqi tekitlinish bilen bir waqitta, eydiz késili tüpeylidin ölgenler sanining 100 din ashqanliqi hemde bu sanning xitaydiki omumiy sanning 10% ni igileydighanliqi otturigha qoyulghan. Uyghur aptonom rayonluq sehiye nazaritining melumatida éytilishiche, hazir Uyghur élide eydiz mesilisi eng éghir bolghan rayon ghulja wilayiti bolup, mezkur jaydiki hamildar ayallarning eydiz wirusi bilen yuqumlinish nisbitining özila 1% ke yetken. Melumatta körsitilishiche, eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghan bu hamildar ayallarning köp sandikisining erliri zeherlik chékimlik tüpeylidin eydiz wirusni özige yuqturuwalghanlar iken.

Eydizning aldini élish teshwiqat bilenla cheklinip qalmaqta

Eydiz mutexessisliri " xitaydiki we shundaqla Uyghur élidiki eydiz apitining bundaq yamrap kétishidiki seweb, yenila hökümetning yéterlik köngül bölmeywatqanliqi bilen munasiwetlik" dep tekitlep, "xitay hökümiti eydiz késilining aldini élishta peqet teshwiqat xizmitinila kücheytip qalmay, eng muhimi hökümet teweside bolmighan bir qisim eydiz teshkilatlirini yéqindin qollishi kérek", dep körsetmekte. Ular yene xitay hökümitining eydiz pa'aliyetchiliri xu jya we wen yenxey qatarliqlarni qolgha élip, hetta qamap qoyup soraq qilghanliqini misalgha élip, "eger xitay hökümiti xelq arisidiki eydiz pa'aliyetchilirige bundaq pozitsiyide bolup, ular qan -ter singdurup qurup chiqqan eydiz organlirini xalighanche taqiwitip, tosalghu yaratsa, undaqta eydiz késilining yamrap kétishining aldini élish emes, eksiche, uninggha yol échip bergenlik bolup hésablinidu" dep bildürmekte.

Birleshken döletler teshkilatining bildürüshiche, eger xitay hökümiti eydiz apitini aldini élishta, ünümlük chare tedbirlerni qollanmaydiken. 2010 ‏- Yiligha barghanda, xitaydiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilar sani 10 milyon'gha yétishi mumkin iken.

Uyghur élidiki yerlik sehiye orunlirining perizide, hazir Uyghur élidiki eydiz wirusi bilen yuqumlan'ghuchilarning omumi sani 60 mingdin ashqan bolup, bu san kelgüsi bir nechche yil ichide, yenila izchil halda köpiyidiken.

Obzorchimiz lyu shyawjun "xitaydiki eydiz apitining aldini élishtiki birdin bir amal xelq ammisi arisidiki eydiz organlirining sanini köpeytip, ulargha xizmet qilish shara'iti yaritip bérish we shundaqla ularning erkin tetqiqat élip bérishigha, erkin pikir bayan qilishigha yol qoyushtin ibaret. Eger bundaq qilmaydiken, yene bir nechche 10 yildin kéyin, xitay ilgiriki "sherqi asiya késel köpisi" din "sherqi asiya eydiz késel körpisi" dégen ataqqa qélishi mumkin" dep bildürdi. (Méhriban)