Әйдизниң алдини елишта, аяллар техиму көңүл бөлүшкә муһтаҗ

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бу йил дуня миқясида елип бериливатқан әйдизниң алдини елиш паалийәтлиридә аялларниң әйдиз билән юқумлинишиниң аَлдини елишқа бәкрәк көңүл бөлүш көпрәк тәшәббус қилинмақта. Бундақ болушидики сәвәб, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң тәкшүрүшлиридин мәлумки, он йилниң алдида дуняда әйдиз вируси билән юқумланғучиларниң 38٪ ни аяллар игиләйтти. Бүгүнгә кәлгәндә, пүтүн дунядики әйдизләрниң йеримидинму көпрәкини аяллар игилимәктә.

Болупму, 15 яштин 24 яшқичә болған яш аялларниң әйдиз билән юқумлиниши охшаш яштики әрләрдин бир һәссә юқири турмақта.

Аялларниң әйдиз вируси билән юқумлиниш нисбити ашмақта

Хитайда 1985 - йили тунҗи әйдиз билән юқумланғучи байқалғандин етибарән, әйдиз пүтүн хитайда шиддәт билән тарқилип, һазирғичә 31 өлкә, аптонум район һәм шәһәрләргичә ямриди.

Хитай сәһийә тармақлириниң көрситишичә, болупму йеқинқи бәш йилда аялларниң әйдиз билән юқумлиниш нисбити тез ашқан болуп 2001- йилидики тәкшүрүштин, хитайдики әйдизләрниң 44.1٪ И аяллар болған болса, 2005 - йилиға кәлгәндә 55٪ кә йәткән.

Әйдизләр нисбити ичидә аяллар юқири санни игилигәндин сирт, тәкшүрүшләрдин мәлумки көп нисбәттики аяллар болупму йеза нопосидики аяллар әйдизниң алдини елиш җәһәттә саватқа игә әмәс икән.

Мутәхәсиссләр, әйдиздин мудапиәлиниш еңиниң төвән болушиму аялларниң әйдиз билән юқумлинишиниң еғир болишидики бир сәвәб дәп қаримақта.

11 - Июл хәлқара нопус күни мунасивити билән хитай тәшвиқат министирлиқи һәмдә сәһийә тармақлири хитай миқясида аялларниң әйдиздин мудапиәлиниш паалийәтлирини күчәйтишни оттуриға қойди.

Әйдизниң юқушидики асаслиқ амил – җинсий мунасивәт

Дуня сәһийә орунлириниң тәкшүрүш нәтиҗисидин қариғанда, аялларниң әйдиз билән юқумлиниши асасән җинсий алақә вастиси билән болмақта икән. Әйдиз мутәхәссислири нөвәттә, аялларниң әйдиз билән юқумлиниш нисбитиниң юқурилиши буниңға әгишип балиларда әйдизниң саниниңму юқурлишидәк еғир бир вәзийәттин әндишә туймақта. Шундақла аялларни әйдиздин сақлаш пүтүн дуня нопосиға мунасивәтлик һалқилиқ мәсилә дәп җиддий қаримақта.

Җүмлидин, уйғур райони хитайдики әйдизләр сани җәһәттә йүннәндин қалса иккинчи орунда туруп кәлмәктә. Уйғур райони сәһийә назаритиниң йеқинда елан қилған доклатида көрситишичә 2001 - йили әйдизләрниң йәттидин бирини аяллар игиллигән болса, 2003 - йилиға кәлгәндә, әйдизләрниң үчтин бирини аяллар тәшкил қилған. Уйғур райони сәһийә назаритиниң күзүтишичә, уйғур районида әйдизләр сани 1000 дин ешип бармақта икән.

Әйдизниң алдини елиш үчүн тәшкилләнгән аммиви тәшкилатлардин игә билишимизчә, нөвәттә уйғур елидә байқалған әйдизләрниң 90٪ тин көпрәки уйғурлар болуп, буниң ичидә яшларниң игилигән нисбити юқири икән, шундақла улар асасән зәһәрлик чекимликни орта қ окул қилип уруш арқилиқ юқтиривалғанлар икән.

яш қиз вә аялларниң әйдиз билән юқумлиниш нисбити йеқинқи йиллардин бери барғанчә ешип бериватқан болсиму, хитай яки уйғур елидики мунасивәтлик даириләр бу һәқтә ениқ мәлумат елан қилмай кәлмәктә.

Әһвални йошуруш, әйдизниң техиму тиз тарқилишиға түрткә болмақта

Әмма, радиомизға телефон қилған бәзи уйғурлар, нурғун яш йигит - қизларниң йеқинқи йиллардин буян ғәйри кесәлликләр билән өлүп кетиватқанлиқини шундақла, кишиләрниң әйдиздин йиргиниш кәйпияти күчлүк болғачқа, әйдизләрни аилә һәм җәмийәтниң юшуридиғанлиқини, бу хил әһвалниң әйдизниң техиму тез тарқилишини кәлтүрүп чиқириши мумкинликидин әндишә қиливатқанлиқлирини билдүрмәктә.

Биз уйғур районида аялларниң әйдиз билән юқумлиниш сүритиниң тез боливатқанлиқ сәвәблиригә җаваб елиш үчүн, уйғур райони әйдиз мәсилилиридин мәслиһәт сораш орниға телефон қилғинимизда, бир хадим уйғур районида нөвәттә аялларниң әйдиз билән юқумлиниш нисбитиниң тез сүрәттә юқурлишидики сәвәбләр һәққидә чүшәндүрүш берип мундақ дегән иди:

"Уйғур районила әмәс, пүтүн мәмликәт бойичә аялларниң әйдиз билән юқумлиниши барғанчә көпәймәктә. Асасән җинси алақә юқтуривелиш йоли болмақта. Мәсилән, бир әйдиз әрниң бир аял һәмраси бар дәп қарисақму, аяллар әйдизниң вастилиқ қурбаниға айлинип йилдин - йилға көпәймәктә".

Мәсулийәтчанлиқ еңи аҗиз

У йәнә аялларниң асасән өзи билмигән әһвал астида әйдизни юқтуривалидиғанлиқини, шундақла уларниң бунда қ зиянкәшликкә учришида уларниң җинсий һәмралириниң мәсулийити барлиқини тәкитләп мундақ деди:

"Әйдиз юқумлуқ кесәллик характери болған билән хели бир мәзгилгичә униң кесәллик аламити ениқ көрүлмәйду, пәқәт дохтурханиларда тәкшүрүлүп ениқланғандин кейин билгили болиду. Бундақ әһвал астида, әйдиз болған тәрәп чоқум һәмрайиға өзиниң әйдиз икәнликини билдүрүш мәсулийити бар. Болмиса бу бир зиянкәшлик һесаблиниду".

Биз пәқәт һәр хил тәшвиқат тәрбийә хизмәтлири билән бу тарқилиш тезликини астилитилишимиз мумкин, бирақла буниң тарилишини тосиялмаймиз, буниңға қурбимиз йәтмәйду. Чүнки бу адәмләрниң мәсулийәт еңиғиму бағлиқ.

Нөвәттә, дуня характеридә аялларниң әйдиз билән юқумлиниш нисбитиниң ешишиға әгишип, әйдизниң алдини елиш тармақлири һәм мутәхәссисләр бирдәк "әйдизниң еғирлишишниң алдини елиш үчүн, чоқум аялларға болған көңүл бөлүшни күчәйтиш, уларниң орнини техиму юқири көтүрүш керәк, аяллар өзигә яхши қариғандила андин аилиси һәм балиларниң һөддисидин чиқалайду. Аялларни һәқсизликкә, басқунчилиққа, хәтәргә учраштин қоғдимиғанда, аял вә балиларниң сақлиқиға капаләтлик қилмиғанда, әйдизниң пүтүн дуняда әвҗ елишини тосуп қелиш мумкин әмәс" дәп тәкитлимәктә. (Гүлчеһрә)