Xitaydiki dangliq béyjing we chinxu'a uniwérsitétlirining inawiti tewrenmekte

• Muxbirimiz peridening bu heqtiki melumati
• Download story audio

"Maliye waqti" gézitide yéqinda élan qilin'ghan maqalida körsitilishiche, xitaydiki hemde chet'ellerdiki barghanche köp kishiler xitaydiki eng aldinqi orunda turidighan béyjing we chinxu'a uniwérstétlirining ilmiy ornigha guman bilen qarimaqta. Ma'arip sahesidiki kishilerning tekitliginidek, buninggha türlük amillar sewep bolghan bolsimu, lékin hemmidin muhimi kishiler barghanséri bu ikki uniwérsitétning shundaqla xitaydiki bashqa uniwérsitétlarning oqutush tüzümi, bashqurush modéli we mektep bashqurush idiyisige qaratqan eyibleshni kücheytmekte. Yene bezi bir qisim kishiler yene buninggha qoshulup, hazir xongkong uniwérsitétining ichkiri ölkilerdiki aliy mekteplerdin talantliq oqutquchilarni yuqiri ma'ash bilen hemde nurghun ela oqughuchilarni yaxshi oqutush mukapati bilen özige qizziqturup ketkenliki üchün, béyjing we chinxu'a uniwérsitétlirining bara-bara ikkinji derijilik aliy mekteplerge aylinip qalghanliqini körsetti.

"Maliy waqti" gézitide élan qilin'ghan maqalida chinxu'a uniwérsitétining güzel-sen'et inistitoti profissori chén denchingning xizmitidin istipa bérish misali neqil keltürülgen. Chén denching özi tallighan talantliq oqughuchilarning siyasiy netijisi töwen bolghanliqi sewebidin bu mektepke tallanmighanliqigha narazi bolup, hetta öz xizmitidin istipa bergen.

Erkin musteqil rohning boghilishi

Xitay ijtima'iy penler akadimiyisining sabiq tetqiqatchisi su jawji bu heqte öz qarishini bayan qilip, meyli béyjing, chinxu'a uniwérsitéti bolsun yaki bashqa xitayning aliy mektepliri bolsun, ularning ilim-pen ilgharliqigha tosqunluq qiliwatqan eng muhim amilning, erkin musteqil rohning boghilishi ikenlikini bildürdi:

" Bir aliy derijilik mektep bolush üchün, u aldi bilen erkin idiyige we musteqil nopusqa ige bolishi kérek. Bir mektepning erkin idiyisi bolmay turup, yaxshi mektep bashqurushi mumkin emes. Xitaydiki eng chong mesile, mekteplerning mushundaq erkin idiyilerni boghishi. Mesilen kona chinxu'a, béyjing uniwérsitétlirini alayli, burun bu mekteplerning ijtima'iy penliri nahayiti ilghar idi. Lékin hazir oqush matiriyalliri qattiq kontrol qilin'ghachqa, oqughuchilarning chet'ellerdin bolsun her qaysi ilghar idiyilerni qobul qilishi teske chüshmekte. Tereqqiy qilghan hemde xelq'arada alqishqa érishidighan bir dölet bolush üchün aldi bilen échiwétilishi kérek".

Siyasiy heriket we solchi idiye tesiri

Bu heqte toxtalghan béyjing fizika-sana'et uniwérsitéti proféssori xu shindow 1949‏- yildin kéyinki siyasiy heriket we solchi idiye tesirlirining béyjing we chinxu'a uniwérsitétigha apet xaraktéride zerbe bolghanliqini éytti. Shundaqla buning netijiside mekteplerning ilim-pen sewiyisi bir mezgil palech haletke chüshüp qélish hemde chinxu'a uniwérsitéti ijtima'iy pen kesplirini bir mezgil toxtutup qoyushtek yaman aqiwetler kélip chiqqan:

"Ularning hazirqi ilim-pen sewiyisini 1949‏- yildin awalqigha sélishturghili bolmaydu. U chaghlardiki béyjing we chinxu'a uniwérsitétliri xitay boyiche eng aldinqi orunda turatti. Shundaqla her sahelerde nurghun talanliq kishilerni yétildürüp chiqqan. Lékin 49‏- yildin kéyin her ikkila mektep siyasiy heriketlerning tesirige uchrap ketti. Gerche shu chaghda béyjing uniwérsitétimu özini dunya boyiche aldinqi orunda turidighan mektepke aylanduridighanliqini wede qilghan bolsimu, lékin ular alliqachan nahayiti solchi idiyini élip bolghan idi. Chinxu'a bolsa u chaghda pütünley tebi'iy penni asas qilidighan mektep bolup qaldi".

Xu shindow yene, dunya tereqqiyatida ilim-pen sahesige oxshash ijtima'iy penlerningmu intayin muhim orunda turidighanliqini éytip, chinxu'a uniwérsitétining shuningdin kéyin zawalliqqa qarap yüzlen'genlikini bildürdi. Uning éytishiche, xitaydiki islahat échiwétishtin kéyin, gerche chinxu'a uniwérsitéti awalqi uniwérsal oqutushigha qaytip kelgen bolsimu, lékin yenila bashqurush modélida siyaset ilim-penning üstide turidighan shekil saqlinip qalghan.

Ma'aripni bazargha yüzlendürüsh selbi tesir körsetken

Buningdin sirt yene, islahat échiwétish mezgilide bir tereplimilik halda ma'aripni bazargha yüzlinishke tekitleshning özimu melum derijide ilim-pen'ge selbi tesir körsetken:

" Uniwérsitétlar melum derijidin qarighanda shirketlerge oxshap qaldi. Ular payda-kirimni asasiy meqset qildi. Mesilen chinxu'a we béyjing uniwérsitétliri pul tépish üchün téximu köp toluq ottura we her xil siniplarni ashti".

Proféssor xu shindow ependining éytishiche, tereqqiy qilghan döletlerde uniwérsitétlar adaletni isteydighan orun bolup, ular iqtisat we shirketlerdin ayriwétilgen. Xu ependi sözide uniwérsitétlarning bir tereptin ilim-pen tetqiqati élip bérip, yene bir tereptin pul tépish bilen shoghullinishning toghra emeslikini éytti. Uning tekitlishiche, xitaydiki uniwérsitétlar hazir pul tépishni muhim orun'gha qoyuwalghachqa, bu ilim-pen tetqiqatigha tesir körsetken hemde nurghun iqtisas igilirining israp bolishini keltürüp chiqarghan.

En'gliyide chiqidighan "maliye waqti" gézitining maqalisida yene, chinxu'a we béyjing uniwérsitétining kelgüsige ümidlik qaraydighan bezi kishilerning qarashlirimu yézilghan bolup, ular bu ikki mektepni yenila küchlük asasqa ige dep qarap, ularni kelgüside dawamliq birinji derijilik ornini saqlap qalidu dep oylaydiken. (Peride)