Amérikining bu nöwetlik asiya siyasitidiki özgirishler xitay rehberlirini ganggiritip qoyghanliqi melum

2011-Yilliq asiya - tinch okya qtisadi hemkarliq yighini rehberler yighilishi

Obamaning bu nöwetlik asiya ziyaritidiki meydani we uning asiya siyasitidiki jiddiy özgirishler heqqide her xil munaziriler qozghaldi. Buning ichide diqqetni eng tartidighan mulahizilerning bir qisimni bezi xitay mulahizichiler otturigha qoydi.
Beziler amérika asiya siyasitini “Xitayning kéngiyishini cheklesh üchün” özgertti dep körsetse, yene beziler eksiche xitayning nöwettiki dunya weziyitige maslishish üchün ichki we tashqi siyasetlirini özgertishi kéreklikini otturigha qoydi.

Ötken hepte hawayda chaqirilghan “Asiya - tinch okyan iqtisadiy hemkarliqi” ning yilliq yighinida xitay arilashturulmighan bir erkin soda chembiriki hasil qilip xitayni heyran qaldurghan amérika prézidénti obama, arqidinla awstraliyini ziyaret qilip, melum nisbette amérika déngiz armiyisining quruqluqta jeng qilghuchi qisimliri we hawa armiyisining awstraliyige orunlashturulidighanliqini jakarlidi.

Obama yene hindonéziyining bali arilida chaqirilghan “Sherqiy jenubiy asiya elliri ittipaqi” ning yighinigha qatnashqandin kéyin, “Sherqiy asiya elliri aliy derijilikler uchrishishi”gha ishtirak qildi.

Xitay “Sherqiy asiya elliri aliy derijilikler uchrishishi” ning da'imliq méhmini bolsimu, amérika bu uchrishishqa hazirghiche qatniship baqmighan. Amérika prézidénti obama mezkur uchrishish tarixida tunji bolup bularning uchrishishigha qatnashqan amérika prézidénti bolup qaldi.

Obama bu yighin jeryanida yeni 19 - noyabir shenbe küni xitay bash ministiri wén jyabaw bilen ayrim uchriship, xitay pulining almashturush qimmiti, spratil aralliri we jenubiy déngiz mesilisini qayta otturigha qoyup xitaygha bu jehette bésim ishletti.

Xitay pulining almashturush qimmiti mesilisi amérika - xitay soda munasiwetliridiki jiddiy mesililerning biri. Bir qisim amérika dölet mejlisi ezaliri xitay hökümitining xitay pulining almashturush qimmitini qesten töwen tutushi amérika shirketlirini üzlüksiz ziyan'gha uchritip kelgenlikini otturigha qoyghan we bu heqte bir nechche qétim xitayni jazalaydighan qanun layihisi tonushturushqa tutun'ghan idi.

Spratil aralliri we jenubiy déngiz mesilisi yéqinqi yillardin buyan mezkur déngizgha chégridash eller arisida küchlük jiddiylik peyda qilghan.

Xitay mol néfit we tebi'iy gaz zapisigha ige 3 milyon 500 ming kwadrat kilométir kengliktiki mezkur déngiz tewelikining hemmisini özining dep körsitip mezkur déngizgha chégrilinidighan filippin, teywen, malayshiya, brunéy we wyétnam qatarliq döletlerni mezkur déngizdin qoghlap chiqirishqa heriket qilishqa bashlighan.

Bu döletler arisidiki talash - tartish ewjige chiqqan mezgilde amérika öziningmu asiya - tinch okyan döliti ikenliki hemde mezkur déngizda amérikiningmu dölet menpe'iti barliqini qayta otturigha qoyghan.

Xitay bu mesilini déngiz chégrilinidighan döletler bilen öz - ara söhbetliship hel qilidighanliqini körsetken bolsimu, amérika we yapon qatarliq döletler mesilini köp dölet arilashqan yol bilen hel qilish kéreklikini bildürgen.

Xewerlerge qarighanda, amérika prézidénti obama bu nöwetlik yighinda jenubiy déngiz mesilisini qayta otturigha qoyup, mesilini köp dölet arilashqan hemde tinch yosunda hel qilish pikrini muqimlashturghan.

Yighin jeryanida obama yene, amérikining filippin'gha déngiz armiyisining bir qisim urush paraxotlirini yötkeydighanliqini hemde 50 yildin buyan amérikidin yiraqliship, xitay bilen hemkarliship kelgen bérmigha tunji qétim yuqiri derijilik elchisini ewetidighanliqini jakarlidi.

Xitay tashqi ishlar bayanatchisi 21 - noyabir jenubiy déngézi mesilide xitayning meydani muqim ikenlikini bildürgen bolsimu, filippin bilen söhebt ötküzidighan qanallarning ochuq ikenlikini otturigha qoydi.

Halbuki, yuqiriqilargha qarita xitay hökümiti resmiy shekilde étiraz bildürmigen bolsimu, xitay hökümet axbaratlirida bu heqte obzorlar élan qilishqa bashlidi.

“Xitay kündilik géziti” de maqale élan qilghan chingxu'a uniwérsitétidiki amérika munasiwetliri mutexessisi taw wenjaw amérikining asiya siyasitidiki yéngi özgirishlerni tilghan élip: bular shuni körsitiduki, amérika shundaq qilish arqiliq xitayning mezkur rayonda barghanche kéngiyiwatqan tesirini cheklimekchi, dédi.

Xitayning shinxu'a agéntliqi bolsa, özige qoshna bashqa döletlerni agahlandurup: amérikining pichkisi bolushini tallighan herqandaq bir dölet xitaydin iqtisadiy nep élish pursitidin mehrum qalidu, dep körsetti.

Halbuki, tashqi siyaset we amérika bilen bolghan riqabette xitayning utup chiqalaydighan yaki chiqalmaydighanliqi heqqide pikri yürgüzgen chingxu'a uniwérsitéti proféssori yen shötungning bu heqtiki pikirliri özgiche.

U, “Nyu - york waqit géziti” de élan qilghan mulahize maqaliside xitayning peqet pulgha tayinipla bashqa ellerning könglini utalmaydighanliqini, peqet pulnila chiqish nuqtisi qilghan munasiwetning sinaqqa berdashliq bérelmeydighanliqini otturigha qoydi.

Yen shötung, xitay dunya ellirining könglini mayil qilish üchün qandaq qilishi kérek dégen so'algha, ular aldi bilen ishni özidin bashlishi kérek. Ademni asas qilghan bashqurush méxanizmi hemde aldi bilen dölet ichide kishiler xalaydighan we chet'elde kishilerni tesirlendüreleydighan bir endizini yaritish shert, dep jawab bergen.

U maqaliside yene, xitayda nöwette ewj alghan “Pul étiqadchiliqi” ning ornigha en'eniwi exlaq qarishini dessitish, ijtima'iy edli - adaletni yaqilash üchün siyasiy chériklikni yiltizidin qurutush lazimliqini otturigha qoyghan.

Yen shötung maqaliside gerche amérika bezi xataliqinglargha yolgha qoyghan bolsimu, afghanistan, iraq we liwiyidin ibaret üch liniyide tengla waqitta urush qilalighanliqi, eksiche xitayning yuqiri derijilik herbiy emeldarliridin tartip xitay eskerlirigiche 1984 - yildiki wyétnam urushidin bashqa héchqandaq urush tejribisige ige emesliki, amérikining nöwette 50 din artuq yéqin ittipaqdishi bolsa, xitayning pakistan we shimaliy koriyidin bashqa ittipaqdishi yoqluqi, hetta bu ittipaqdashliriningmu taza ishenchlik emesliki qatarliqlarni yazghan.

U maqalisining axirida: xitayning dunya sehniside yétekchilik ornigha érishishke térishishi bilen amérikining hazirqi ornini saqlap qélishida choqum bir terep utturidu. Bu bir xelqning könglini utush jéngi bolup, kim xelqning könglini utalisa shu axirida yéngip chiqidu. Xitayning en'eniwi pelsepiside qeyt qilin'ghandek, qaysi dölet ademni köprek yétekchi amil qilalisa shu dölet axirida utup chiqidu.

Xitayning amérika bu nöwet ashkarilighan asiya siyasitidiki özgirishlerge qandaq inkas qayturidighanliqi hazirche namelum bolup, bu özgirishlerning xitay rehberlirini ganggiritip qoyghanliqi ilgiri sürülmekte. Bu heqte toxtalghan xitay xelq uniwérsitétidiki tetqiqatchi shi yinxung xitay rehberlirining amérikining tashqi siyasitidiki bu jiddiy özgirishlerge taza teyyar emeslikini yazghan.