Amérika tashqi ishlar ministirliqi 2007 - yilliq kishilik hoqoq xatirisi doklati élan qildi

• Muxbirimiz jümening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

11- Mart seyshenbe küni amérika tashqi ishlar ministirliqi élan qilghan doklatta xitayning 2007- yilliq kishilik hoquq xatirisining nachar péti turghanliqi körsitilgen. Source: http://www.state.gov/

11- Mart seyshenbe küni amérika tashqi ishlar ministirliqi dunyadiki barliq döletning 2007- yilidiki kishilik hoqoq xatirisi heqqide yilliq doklat élan qilghan bolup, doklatta xitayning 2007- yilliq kishilik hoquq xatirisining nachar péti turghanliqi körsitilgen.

"Xitay xelq jumhuriyiti bir mustebit dölet "

Doklatning xitaygha qaritilghan qisimi 139 betlik bolup bu qisimda xitayning hökümet tüzülmisige baha bérilgen hemde " xitay xelq jumhuriyiti bir mustebit dölet bolup, uning asasiy qanunida xitay kompartiyisi eng hoquqluq partiye dep tekitlen'gen" dep körsitilip, xitaydiki hökümet, saqchi we herbiydiki eng yuqiri hoquqlarning xitayda partiye ezalirining qolida ikenliki otturigha qoyulghan.

Doklatning bu qismining béshidila xitayning 2007- yilidiki kishilik hoqoqi xatirisining nachar haletni saqlap kelgenliki, xitayning tibet we Uyghur rayonida diniy étiqad erkinlikini qattiq kontrol qilip kelgendin bashqa yene, söz pikir erkinliki, axbarat we intérnét alaqisige bolghan kontrolluqni kücheytkenliki körsitilgen we: " hökümet az sanliq milletlerge qaritilghan medeniy we diniy jehettin qattiq basturushni dawamlashturup, Uyghur aptonom rayonida téximu kücheytken bolsa, tibette diniy erkinlikni téximu boghdi" déyilgen.

" Uyghur élide Uyghurlarni bölgünchilik jinayiti bilen jazalash izchil dawamliship keldi"

Doklatta xitaydiki "sotning hökümisiz öltürüsh, jinayetchilerni qiynap, mejburiy iqrar qildurush, mejburiy emgekke sélish" qatarliq shekildiki éghir kishilik hoquq depsendichilikliri körsitilgen hemde " xitay hökümiti yazghuchi we muxbirlarni, kishilik hoquq pa'aliyetchilirini, aqlighuchi adwokat we ularning a'ile tawabi'atlirini közitish, zorluq ishlitish, tutup turush, tutqun qilish we qanun astida öz hoquqini qoghdashqa urun'ghanlarni basturushni izchil dawamlashturup keldi" dep körsitilgen.

Uningdin bashqa doklatta yene, Uyghur élide Uyghurlarni bölgünchilik jinayiti bilen jazalash izchil dawamliship kelgenliki otturigha qoyulghan bolsa, xitay hökümitining 2007- yilida yene qesten we qanunsiz adem öltürüsh qilmishi bilen shughullinip kelgenliki, 2007- yili 5- yanwarda pamir égizlikide 18 ademni öltürüp 17 ademni öltürgenliki heqqide tepsiliy sanliq melumatning yoqluqi buninggha misal qilip körsitilgen.

Xitayda siyasiy jinayetchilerning 2007- yilida türmide yaki bashqa shekildiki réjimgha élish orunlirida tutup turulghanliqini, bularning ichide Uyghur ilidin toxti tuniyaz we dilkesh tiliwaldilarning barliqi, xitayda siyasiy jinayetchilerning türmide mudditini qisqartish we képillik bilen qoyup bérishke asanliqche érishelmeydighanliqi körsitilgen.

"Hökümet da'iriliri Uyghurlargha qaratqan bésimni téximu éghirlashturdi"

Doklatta hökümet da'irlirining 2001- yilidin buyan Uyghurlargha qaratqan bésimni éghirlashturghanliqi körsitilip: " hökümet da'iriliri 2001 bolupmu, bu rayondiki eng chong étnik millet Uyghurlargha qaratqan bésimni téximu éghirlashturdi" déyilgen bolup, bu yil yanwarda Uyghur aptonom rayonning partiye sékrétari wang léchüenning hökümet organlirini "üch xil küchler" ge zerbe bérishke righbetlendürgenliki misal qilin'ghan.

Bu bölekte yene, xitay hökümitining tinch yosunda siyasiy naraziliq bildürgen Uyghurlarni basturushni dawamlashturup kelgenlikini we diniy rehberlerni bezi waqitlarda térrorluqqa qarshi turush bahanisi bilen basturup kelgenliki bérilgen bolsa, uningdin bashqa, Uyghurlarning bölgünchilik jinayiti bilen éghir jazagha tartilidighanliqi, hetta bezi ehwallarda ölümge höküm qilinidighanliqi hemde buning misali süpitide isma'il semetning "döletni parchilash" jinayiti bilen eyiblinip ölümge jazasigha tartilghanliqi körsitilgen.

"Xitay hökümiti sürgünde yashawatqan Uyghurlargha zerbe bérishni dawamlashturup keldi"

Doklatta ötken yilida yene, xitay hökümitining xitaygha qaytalmay sürgünde yashawatqan Uyghurlargha zerbe bérishni dawamlashturup kelgenlikini hemde Uyghur siyasiy pa'aliyetchi rabiye qadir xanimning oghulliri qahar, ablikim we alim abduréhimlarni qamaqqa alghanliqini körsetken.

Uyghur élide musteqilliq üstide tehlil élip baridighan neshr we ün-sin buyumlirini saqlashqa yol qoyulmaydighanliqini hemde shundaq matériyallarni saqlisa uzun muddetlik türmige tashlinidighanliqi körsitilgen we 2005- yilida Uyghur musteqilliqini telep qilidighan sha'ir abdulla jamalning qolgha élin'ghanliqi we öz köz qarashlirini tinch yosunda otturigha qoyghan Uyghur yazghuchilardin toxti tuniyaz, abduxélil zunun, abdugheni memtimin, nurmemet yasin we köresh höseyin qatarliqlarning téxiche türmide ikenlikini otturigha qoyulghan.

Ötken yil jeryanida yerlik hökümet da'irilirining bölgünchilikke qarshi heriketlerni jem'iyet muqimliqini saqlashta zörür dep aqlap kelgenlikini hemde zorawanliq ishlitip tehdit sélishni amanliq saqlashtiki chare süpitide yerlik ahale we shu rayonni ziyaret qilghan chet elliklerge ishletkenliki, Uyghur rayonidiki iqtisadi yüksilish we menpe'etlerdin yerliklerdin köre xitaylarning eng köp menpe'etlinip kéliwatqanliqi körsitilgen.

Kandiliza rays : "dunyaning her qaysi jayliridiki milyonlighan kishilerning hoquqi öz döletliri teripidin tartiwélindi"

11- Mart chüshtin kéyin amérika tashqi ishlar ministirliqida mezkur doklatning élan qilin'ghanliqi munasiwiti bilen axbarat élan qilish yighini ötküzüldi.

Yighinda sözge chiqqan amérika tashqi ishlar ministiri kandiliza rays xanim gerche kishilik hoquqning hemme ademge ortaq nerse bolsimu, emma yene dunyaning her qaysi jaylirida nurghun insanlarning kishilik hoquqining öz hökümetliri teripidin tartiwélin'ghanliqini otturigha qoyup:. Gerche bu arzu- tilekliri hemmeylen'ge ortaq bolsimu, emma échinishliq yéri, dunyaning her qaysi jayliridiki milyonlighan kishilerning hoquqi öz döletliri teripidin tartiwélindi" dédi.

U yene, nurghun döletlerde kishlik hoquq pa'aliyetchilirining jazagha tartilip kelgenlikini, emma eshu jesur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining bel qoyuwetmey tirishiwatqanliqini körsetti we " ular öz wetendashlirigha jümlidin hemmige ilham béghishlaydu" dédi.

" Kishilik hoquq üchün köresh qilishni toxtatmisila, ümid dégen ene shu"

U axirida dunyaning hemme rayonlirida mustebit döletlerning menggü mewjut bolup turiwermeydighanliqini, buninggha ümidwar ikenlikini bildürüp " belkim özgirishke waqit kétishi mumkin. Emma özgirish choqum bolidu. Dunyaning her qaysi jayliridiki insanlar kishilik hoquqning uniwérisal qimmet qarishi üchün köresh qilishni toxtatmisila, ümid dégen ene shu" dédi.

Gerche, amérika hökümiti bu yilliq kishilik hoquq doklatida xitayni aldinqi yillardikige oxshash kishilik hoquqni eng éghir depsende qiliwatqan dölet qatarigha tizimlighan bolsimu, emma xitayning ötken yildiki kishilik hoqoq xatiriside héchqandaq özgirish bolmighanliqini we nachar haletni saqlap kelgenlikini körsetken. Xitay amérikining 2005- we 2006 - yilliq doklatlirida dunyadiki kishilik hoquqni eng éghir depsende qiliwatqan qataridin orun élip kelgen idi.

Mezkur doklatning xitaygha qaritilghan qisimida, xitayda kishilik hoquqning her tereptin depsende qiliniwatqanliqi intayin tepsiliy körsitilgen bolup, biz bu qétimliq programmimizda doklatning Uyghurlar tilgha élin'ghan qisminila tonushturup öttuq. (Jüme)‏