'Amérika, el-qa'ida we taliban bilen urushta, xitay payda we tijarette'

Süret, 2009 - yili 16 - awghust küni, xitayning afghanistangha sélip bergen yéngi doxturxanisining échilish murasimida, prézidént karzay bilen xitay bash elchisi jéng xingdiyen qizghin söhbette.

B b s ning xewer qilishiche, yemen bundin burunmu amérikigha qarshi heriketler pat - pat meydan'gha kélip turidighan bir dölet bolup, bundin on yil burun amérika armiyisge mensup bir jeng paraxoti yemenning aden portida bombardiman qilinip netijide 17 kishi ölgen idi. Shundin béri yemen, térror mutexesisliri tehdit dep qarawatqan bir dölet bolsimu, emma bu qétimliq ayropilan partlitishqa urunush weqesining yemen bilen munasiwetlik bolushi bilen yemendiki térror mesilisi qayta kün tertipke keldi.

Weqe meydan'gha kelgendin kéyin amérika, en'gliye, fransiye qatarliq döletlerning yemendiki elchilikliri taqalghan idi. Bügün amérika, fransiye, en'giliye qatarliq döletler bügün yemendiki elchiliklirini qayta achqanliqini, emma bashqa kishilerning kirishige téxi ruxset qilmighanliqini bildürmekte.

Xewerlerdin melum bolushiche, yemen meyli özining iqtisadiy ehwali jehettin bolsun we meyli hökümetning ajiz bolushidek ehwallar tüpeyli bolsun, radikal guruppilar tézla singip kireleydighan bir rayon. Yemen hökümiti bir tereptin jenubta hökümetke qarshi guruppilar bilen mujadile qilsa, yene bir tereptin se'udi erebistan chégrisigha yéqin jaylargha jaylashqan qoralliq shi'e teshkilatliri bilen küresh qilidu. Shunga yemenning iqtisadiy kirimining 4 tin 3 qismi néfit sodisidin kirsimu, emma dölet ichidiki toqunushlar we döletning küchining ajiz bolushi seweblik néfit ishlepchiqirishmu barghanséri azlap barmaqta. Xelq namrat we sawatsiz. Uning üstige yemen nopus nahayiti téz éship bériwatqan döletlerning biri. Xewerlerde déyilishiche, mana bu amillarning hemmisi radikal guruppilarning bu yerde tiz sür'et bilen köklishige yaxshi shara'it yaritip bermekte.

Yemen tashqi ishlar ministirliqi tünügün "térrorchiliq pütün insaniyetning ortaq düshmini, biz chuqum uni yéltizidin yoqitishimiz kérek," dep özining gherb döletliri bilen hemkarlishidighanliqini jakarlidi.

Hazir amérika bashchiliqidiki döletlermu yemenning térrorchilarning uwisigha aylinip kétishining aldini élish üchün yemen'ge qandaq yardem qilish kéreklikini jiddiy muzakire qilmaqta.

Amérika tashqi ishlar ministiri hillariy kilinton xanim bu heqte bayanat bérip, yemendiki ichki urushning we elqa'idening bu döletni térror heriketlirining bazisi qilishqa urunushi pütkül dunyagha tesir körsitidighanliqini bildürüp : "yemendiki weziyet rayonning we pütün dunyaning xepsizliki üchün jiddiy tehdit peyda qilmaqta. Biz buni hel qilishning yolini izdewatimiz. Buning asan'gha toxtimaydighanliqinimu bilimiz. Shundaqtimu buni choqum hel qilishimiz kérek" dédi.

Amérika prézidénti barak obamu bügün aqsarayda dölet mudapi'esi we istiqparat teshkilati CIA ning yuqiri derijilik emeldarliri bilen yighin échip, yemenning térrorchiliqqa qarshi körüshige qandaq yardem bérish mesilisini jiddiy muzakire qilmaqta. Melum bolushiche, mushu ayning axirida en'giliyide, yemenning weziyiti we uni bir terep qilishning yollirini izdesh üchün xelq'araliq bir yighin chaqirilidiken.

B b s ning xewer qilishiche, amérika dölet bixeterliki meslihetchisi jon brénan elqa'ide teshkilatining yemende bir qanche yüz ezasining barliqini we bular yaritiwatqan tehditning barghanséri zoriyiwatqanliqini éytip: "pakistan, afghanistan, yemen ... Meyli qeyerde bolsa bolsun elqa'idini yoqitish üchün iradimiz qet'iy" dégen.

Hazir amérika metbu'atlirida amérikining yemenning térror mesilisige arilishishining qandaq aqiwetlerni keltürüp chiqiridighanliqi talash - tartish qilinmaqta. Yemen amérikining térrorgha qarshi fronti bop qalamdu, amérika we en'giliye yemenning térror mesilisige köngül bolüshi kérekmu yaki kérek emesmu dégendek so'allar qoyuluwatqan mushu künlerde "amérika urush qilip néme payda éliwatidu, amérika qiliwatqan urushning paydisini kim éliwatidu" dégen mesililerdimu munaziler meydan'gha kelmekte.

Bezi gézitler elwette dunya ténchliqini qolgha keltürüsh üchün elqa'idege qarshi küresh qilishning zörürlükini ilgiri sürmekte. Emma bu heqte amérikining qisqartilma ismi IHT bolghan "xelq'ara xewerchilik munbiri" gézitining, amérikining afghanistan, pakistan qatarliq döletlerde élip bériwatqan térrorgha qarshi urushigha da'ir analiz maqalisi alahide diqqet tartidu.

Maqalide, amérikining térrorchiliqqa qarshi urushlirigha "amérika elqa'ide we taliban'gha qarshi küresh qiliwatqanda, xitay bir pay oqmu atmay turup tijaret qiliwatidu" dep baha bérilgen.

Maqalide mundaq dep yézilghan: "amérika elqa'ide bilen urush qilimen, dep milyardlarche dollar chiqim qiliwatidu, emma xitay bolsa bu jeryanda özining xam eshyagha bolghan éhtiyajini ghemliwaldi. Dunyaning derijidin tashqiri küchi özining bixeterliki bilen qalghanda, uning nahayiti téz zoriyiwatqan reqibi bolsa tijaret qiliwatidu. Xitay peqet afghanistandila emes, iran, iraqtimu oxshash tijariy pa'aliyetler bilen shughullanmaqta. Uning üstige afghanistandiki xitayning mis kanlirining amanliqini, yene shu amérika pul xejlep terbiyiligen afghan bixeterlik küchliri qoghdaydu, yeni mundaqche éyitqanda, amérika wastiliq halda xitaylarning bixeterlikini qoghdawatidu."

Maqalide diyilishiche yene, amérikining ottura asiya - kafkaziye mutexessisi féredrik starmu buninggha baha bérip "éghir ishlarni biz qiliwatimiz, uning miwisini xitaylar körüwatidu," dep baha bergen.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.