Amérika: xitayda eng éghir zulumgha uchrawatqanlar Uyghurlar

Amérika hökümiti we dölet mejlisining xitay ishliri komitéti ötken hepte élan qilghan yilliq doklatida Uyghur mesilisige keng yer bérilgen.
Muxbirimiz shohret hoshur
2010.10.18
Amerika-kongres-binasi-1-305 Amérika parlamént binasining sirtqi körünüshi.
www.house.gov Din élindi.

Mezkur doklatta, Uyghurlarning siyasiy weziyiti üstide alahide toxtilip, xitaydiki az sanliq milletler ichide eng éghir zulumgha uchrawatqanlar Uyghurlar, uningdin kéyin mongghullar, üchinchi orunda bolsa tibetler dep körsitilgen؛ bolupmu, 5 ‏- iyul weqesidin kéyin, Uyghurlarning köp tereplime zulum we heqsizliqqe uchrawatqanliqi alahide eskertilgen.

Amérika hökümiti we dölet mejlisi xitay ishliri komitétining 2010 ‏- yilliq doklatida, Uyghur weziyitining siyasiy, iqtisadiy we ijtima'iy ehwalliri heqqide muhim melumatlar bérilgen. Bolupmu, 5 ‏- iyul weqesining bir terep qilinish jeryanigha alahide diqqet qilin'ghan.

Doklatta bildürülüshiche, xitay jinayi ishlar dawa qanunining 163 - maddisi boyiche, sotning hökümliri axbaratqa ashkarilinishi kérek. Xitay, 5 ‏- iyul weqesige chétishliq délolarning mutleq köp qismini xupiyane élip barghan.

Doklatta bu heqte mundaq déyilgen: "Rayonning re'isi nur bekri, bu 2010 - yili 4 ‏- ayda, 5 ‏- iyulgha alaqidar 98 délo, 197 kishini bir terep qilghanliqini bildürdi. Emma, biz shu kün'ge qeder axbarat wasitiliridin, peqet 6 qétimliq sot, 24 délo we 76 kishi üstidin chiqirilghan qarardin xewer tapaliduq. Démek, 5 ‏- iyul délolirining mutleq küp qismi yeng ichide, xupiyane élip bérilghan. Xitay bu délolarda öz qanunlirighimu xilapliq qilghan."
 
Nöwette, norwigiyide yashawatqan Uyghur pa'aliyetchiliridin bextiyar ependining bildürüshiche, sot jeryanining ashkara bolushi bir qanun dölitining asasliq alametlirdin biri. Emma, xitayda bu xil alametlerning yoq bolushi yéngi bir ehwal emes.
 
Uyghur rayonluq aliy sot mehkimisining bashlighi rozi ismayil, bu yilliq xizmet doklatida, Uyghur aptonom rayonida ötken bir yilda, dölet bixeterlikige tehdit sélish jinayitidin 437 déloni bir terep qilghanliqini bildürgen idi. Amérika dölet mejlisining xitay ishliri komitéti rozi ismayilning mezkur sözlirini neqil élip, Uyghur rayonida shu xil délolarning 2008 ‏- yildikige nisbeten 169 délo artuq sadir bolghanliqi, démek, Uyghur rayonidiki sot da'irilirining qanunni depsende qilish ehwalining bir hesse köpeygenlikini ilgiri sürgen.

Sabiq adwokat bexiyar ependi, xitay dölet bixeterlikige tehdit dep atighan délolarning eslide kishilik hoquq déloliri ikenlikini, emma Uyghur rayonida kishilik hoquq adwokati déyilidighan bir xizmet türining téxi shekillenmigenlikini bildürdi.

Doklatta, "Uyghur rayonida 9 aygha qeder intérnét we téléfon alaqisining késiwétilishi, xalighanche basturush élip bérish üchün zémin hazirlash" dep körsitilgen.

Doklat yene, wang léchü'enning izbasari jang chünshyenning wezipige teyinlen'gendin kéyin, tunji qétimliq nutqida "3 xil küchlerge qattiq zerbe bérish"ni tekitligenliki, "muqimliq hemmidin üstün" shu'arini tekrarlighanliqini bayan qilinip, jang chünshyen, wang léchü'enning "basturush siyasitige warisliq qildi" dep körsitilgen. Rayon tewelikide yéngidin köpeytilgen 5000 alahide etret xadimi, 60 ming közitish aparati, ene shu warisliqning pakitliri süpitide tilgha élin'ghan.

Doklatta bildürülüshiche, rayonda yéngidin yolgha qoyulghan shinjanggha yardem bérish dolquni, yerlik xelqlerning menpe'eti üchün paydiliq emes, eksiche köchmenlerning we hakimiyet béshidikilerning menpe'eti üchün paydiliqtur. Bolupmu bu heqtiki yéngi belgilimiler rayondiki soda guruhlarning tijary menpe'etliri üchün tuzulgen.

Doklatta yene, rayonning yer asti bayliqlirini échish we paydilinish ishlirigha yerlik xelqning ishtirak qilmaywatqanliqi körsitilip, rayonda Uyghurlarning iqtisadiy menpe'eti kapaletke ige bolush üchün, siyasiy hoquqliri qoligha ötishi kérekliki, bolupmu hakimiyet qatlimida qarar bérish méxanizimida orun élish kérekliki eskertilgen. Doklat jang chünshyenning rayon'gha 100 ming nopus yötkeshni pilanlawatqanliqi körsitilip, buning Uyghurlarning öz zéminida az sanliq weziyitige chüshüp qélishtek xeterlik weziyitidin bisharet ikenliki körsitilgen.

Doklatta, yene Uyghur rayonida yolgha qoyuliwatqan qosh tilliq ma'arip, köchmen yötkesh siyasiti, éshincha emgek küchliri mesilisi qatarliq herqaysi saheler boyiche istatistikiliq melumatlar bérilip, Uyghur weziyitining barghansiri yamanlishiwatqanliqi, xitayda eng éghir zulumgha uchrawatqanlarning Uyghurlar, uningdin kéyin mongghullar we tibetler ikenliki bilüdürülgen.

Mezkur doklatta, xitaydiki bu xil mesililerni pash qilish, hergiz "xitayning ichki ishlirigha arilashqanliq emes, eksiche, xitayning xelq'ara kélishimlerde bergen wedisini sürüshte qilish" dep körsitilgen. Doklatta shundaqla, rayonning "muqimliqigha asasi xewp hökümetning adaletsizlikidin kélidu" dep agahlandurulghan.

Uyghur pa'aliyetchiliridin bextiyar ependi amérikining mezkur doklati heqqide toxtilip, xitayning buningdin kéyin Uyghur weziyitini dunyadin yoshurup bolalmaydighanliqini, Uyghurlarni qollighuchilarning buningdin kéyin téximu köpiyidighanliqi we bu qollashning doklat élan qilish bilenla cheklinip qalmaydighanliqi heqqidiki ümid we ishenchlirinimu bayan qilip ötti.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.