Türkiye “Qanal A” téléwiziyiside amérika-xitay munasiwetliri we süriye mesilisi muhakime qilindi

Bu programmigha türkiye istratégiye chüshenche institutining istratégiye mutexessisi doktor erkin ekrem ependi teklip bilen qatnashti. Doktor erkin ekrem riyasetchi xanimning aldi bilen, amérika-xitay munasiwetlirining weziyiti toghrisida sorighan so'aligha jawab bérip mundaq dédi:
“Yéngidin küchliniwatqan xitay bilen dunyada mewjut bolghan birinchi küch amérika otturisidiki sürkilish dawam qiliwatidu, amérika yéqindin buyan xitayning etrapida bixeterlik jehette istratégiyilik bir bésim qilishqa tirishiwatidu, xususen amérika eng zamaniwi qorallar bilen xitayning etrapini qorshawgha alghan bir weziyette bolup, amérika déngizda déngiz asti urush paraxotliri bilen, quruqluqta quruqluq eskerliri bilen, hawada hawa armiyisining eng zamaniwi razwédka ayropilanliri bilen xitayning etrapida heriket qiliwatidu hem xitayni istratégiyilik bir bésim astigha élishqa urunuwatidu. Amérika 6 ay ichide xitayning etrapidiki döletlerdin wyétnam, filippin, yaponiye we awstraliye qatarliq döletler bilen texminen 40 tin artuq qétim herbiy manéwir élip bardi. Eng muhim bolghini buningdin 2 ay ilgiri asiya tinch okyan döletliridin xitaydin bashqa 22 döletning eskerlirining qatnishishi bilen birlikte élip bérilghan herbiy manéwiridur. Bu weziyet amérika bilen xitay otturisidiki munasiwetni téximu yirikleshtürüwetti. Yéqinqi 500 yilliq tarixigha qaraydighan bolsaq, yéngidin otturigha chiqqan küch her zaman mewjut bolghan küchke xiris qilip keldi. Insanlar, tarixtiki weziyetke qarap, xitayning amérikigha we amérikining dunyadiki iqtisadiy we siyasiy tüzümige qarshi chiqidighanliqini közde tutup, hazirdin bashlap buninggha qarita tedbir élishqa urunmaqta.”

RFA/Arslan

Doktor erkin ekrem, programma riyasetchisi xanimning, xitay dunyadiki birinchi küch bolalamdu? dégen so'aligha jawab bérip mundaq dédi:
“Xitayning dunyadiki hazirqi amérikigha oxshash birinchi küch bolush éhtimali yoq déyerlik. Xitayning pütün dunyani tesir da'irisige alalaydighan bir küch haligha kélishi bek qiyin. Buning bir qanche sewebliri bolup, birinchidin, xitay melum miqdarda pen-téxnikigha ige, emma zamaniwi pen-téxnikigha ige emes. Xitay bügünki künde aygha chiqti, déngiz astigha kirdi bu téxnikilar bolsa, amérika we rusiyining buningdin 60 yil ilgiriki pen-téxnikliridin ibaret. Bügünki künde xitay, zamaniwi qoral ishlep chiqirishta, amérika we rusiyidin bek arqida qalghan bir dölet. Dunyaning eng küchlüki bolush üchün dunyagha nisbeten eng az 22% qoral ishlep chiqirish kérek. Iqtisadi küch jehette dunyadiki mehsulat ishlep chiqirish nisbitining 33% ini teshkil qilishi kérek. Buningdin bashqa yene yumshaq küch deydighan yeni dunyaning qimmet qarishimu dunyadiki döletlerning 40pirsentini tesirge uchritalishi kérek. Mushundaq bir shert hazirlan'ghanda andin dunyawi küch bolalaydu. Emma xitay hazir rayon xaraktérlik bir küch bolsimu lékin dunya xaraktérlik bir küch bolushi bek qiyin. Xitay rayonluq küch bolush süpiti bilen amérikining 2-dunya urushidin kéyin özining payda-menpe'iti üchün qurup chiqqan iqtisadiy we siyasiy sistémisini xitay buzup tashlishi mumkin. Amérikining bu sistémisi weyran bolghan haman amérikimu weyranchiliqqa uchraydu, shuning üchün amérika aldin tedbir élish üchün asiya tinch okyanda heriket qilmaqta.”

Doktor erkin ekrem sözide yene riyasetchi xanimning, xitayning küchiyishidin, yalghuz amérikila endishe qilamdu yaki rusiye qatarliq döletlermu endishe qilamdu? dégen so'aligha jawab bérip mundaq dédi:
“Xitayning bu weziyitidin wyétnam, filippin, yaponiye, rusiye, hindistan, jenubiy koriye qatarliq xitayning qoshna döletlermu xitaydin endishe qilidu. Her qandaq bir küch otturigha chiqqan haman etrapidiki döletler bilen bolghan munasiwetlirini yaxshi analiz qilish kérek. Emma xitay buni qilalmidi. Yeni xitay küchlinish bilen qoshna döletlerning qarashliri, we endishilirige jawab bérelmidi. Yeni xitay yumshaq küchini tereqqiy qilduralmidi. Ularni qayil qilalmidi, ulargha ishench bérelmidi. Shu sewebtin bu döletlermu endishe qilishqa bashlidi. Yéngidin yükselgen küchke birinchi bolup amérika köprek diqqet qilidu, chünki u dunyadiki birinchi küch, amérikining xitaydin endishe qilishi bilen bashqa küchlerning endishe qilishi birleshti. Shu sewebtin, amérika, ottura sherq we afghanistandin chékinip chiqip, asiya tinch okyan'gha yüzlendi. Amérikining urush awi'amatkiliridin 6, 7 danisi asiya tinch okyan'gha yüzlendi. Adette bu awi'amatkilardin 3 danisi bir rayon'gha yüzlen'gen zaman urush weziyiti démektur. Hazir asiya tinch okyanda amérikining 6, 7 dane awi'amatkisi aylinip heriket qilmaqta. Bu amérikining yüksiliwatqan xitaygha jiddiy qarawatqanliqini körsitidu. Bügünki künde istratégiyilik bir qorshawgha élish yaki istratégiyilik bir qayil qilishni meqset qilidu. Chünki 2009-yili xitay amérikining g2 döliti qurayli, dunyani sen sherqte men gherbte idare qilip bashqurayli dégen teklipni xitay ret qildi. Démek xitay amérikining 2-dunya urushidin kéyin dunyada tüzgen sistémigha kirishni xalimaydu.”

Doktor erkin ekrem riyasetchi xanimning, néme üchün xitay esed réjimini qollaydu? dégen so'aligha jawab bérip mundaq dédi:
“Eslide, siyaset, tijaret, iqtisad we yaki rayonluq hemkarliq dégen'ge oxshash jehetlerde xitay bilen süriye otturisida héch qandaq payda-menpe'et yoq. Emma xitayning süriye hakimiyitini qollashning bir qanche sewebliri bar, birinchisi: chet'el küchining melum bir döletning ishlirigha mudaxile qilish arqiliq, shu döletning hakimiyitini özgertishini xitay qobul qilmaydu, chünki xitayningmu, teywen, tibet we sherqiy türkistan mesililiri bar. Eger bu mesililerni közde tutup chet'el küchler mudaxile qilghan zaman xitayning bügünki igilik hoquqigha ziyan salghan bolidu, hetta hakimiyetning özgirishige seweb bolidu. Shuning üchün xitay bu xil ülgilerning dawam qilishini xalimaydu.
2‏-Seweb: gherb küchlirining ottura sherqte téximu tesir küchke ige bolushini xalimaydu, eger gherb elliri ottura sherqte tesir küchke ige bolghan teqdirde xitayning küchlinishining asasiy we eng köp éhtiyaji bolghan énérgiyining 60% éhtiyaji ottura sherqtin temin étidu. Eger ottura sherq gherb ellirining tesiri astida qalghan haman, xitayning ottura sherqtiki tesiri ajizlaydu, xitay-ottura sherq, xitay-afriqa, xitay-ereb döletliri dégen'ge oxshash munasiwetler we qurulghan munberler tesirini yoqitip qoyidu.

3‏-Seweb xitayning rusiye bilen bolghan munasiwiti, xitay rusiyini qollash arqiliq ikki döletning istratégiyilik munasiwitini kücheytishni xalaydu. Süriye réjimini qollashtiki asasi meqsetlerdin biri rusiyining izidin méngishtin ibaret. Amérika her ikki döletke, kishilik hoquq we démokratiye mesililiri jehette bésim qilidu, shuning üchün xitay we rusiye hemkarliq ichide birlikte heriket qilmaqta.”