Америка билән хитайниң һазирқи мунасивити қайси тәрәпкә зиянлиқ?

Сүрәт, 17‏ - нойабир күни, хитай президенти ху җинтав, президент обамани хитай хәлқ сарийида дөләтлик зийапәт берип күтүвалған болуп, көрүнүштә, улар тамақ үстилигә олтурушмақта.

Америка йеқинда тәйвәнгә қорал сетип беридиғанлиқини җакарлиған иди. Хитай америкиға җаза қоллинидиғанлиқини җакарлиди. Буларниң бир - биригә қоллиниватқан депломатийә вастилири, гепиниң тоңлиқи бир - биридин қелишмайду. Әмәлийәттә, америка билән хитайниң қайси қарши тәрәптин рас қорқиду? бу һәқтидики обзорларни аңлап бақайли.

Хитай тәрәп, 'америкиға җуңгониң дөләт мәнпәәтигә зиян салғанниң дәрдини таза тартқузуш керәк' десә...

Хитайниң шинхуа тори 2 ‏ - айниң 2 ‏ - күни 'америкиниң бу қетим тәйвәнгә қорал сетип бәргәнликигә, җуңго һөкүмити вә хәлқи мисли көрүлүп бақмиған дәриҗидә қаттиқ пузитсийә қоллинип, дуняни һәйран қалдурди, җуңго буниңдин кейин америкиниң зомигәрликигә техиму қаттиқ зәрбә бериду вә униңға техиму зор бәдәл төлигүзиду' дәп җакарлиди. Хитайниң 'йәр шари вақити гезити' му 'җуңго әмди америкини җазалайдиған тоқмақ билән өзиниң нопузини тикләйду вә тәһдит күчини ашуриду' дәп җакарлиди.

Җуңго хәлқ университетиниң профессори йин хуңзең 'америкиға тәйвәнгә қорал сетип җуңгониң дөләт мәнпәәтигә зиян салғанниң дәрдини таза тартқузуш керәк' дәп җакарлиди. Хәлқара мунасивәтләр паколтетиниң башлиқи җин шәнруңму 'америкиға тәйвәнгә сатқан қоралдинму көп бәдәл төлигүзүш керәк' дәп җакарлиди.

Хитай дөләт мудапиә университетиниң профессори тән кәйҗа 'америка ширкәтлири бир тәрәптин җуңго билән тиҗарәт қилип пайда қазанса, йәнә бир тәрәптин тәйвәнгә қорал сетип пайда қазиниватиду. Әмди америка ширкәтлиригә җаза қоллинип, җуңго билән тиҗарәт қилса өзигә пайдилиқ икәнликини тонутуп қоюш керәк' дәп җакарлиди.

Ғәрб тәрәп, 'хитай һазир өзигә бәкла ишинидиған, өзини биләлмәйдиған болуп қалди' дәватиду

Америкиниң хитайда тиҗарәт қиливатқан бир ширкитиниң мәсул хадими әнгилийидә чиқидиған 'пул - муамилә вақит гезити'гә баян қилишичә, 'хитай бултур тибәт мәсилисидә явропа дөләтлири билән сәтләшти. Копинһагинда ечилған келимат йиғинида йәнә бир қанчә дөләт билән сәтләшти. Униңдин кейин һинидстан билән ейтишишқа башлиди. Һазир һә десила башқа дөләтләргә аччиқлап - чечилидиған, ғәзәп ипадиләйдиған болуп қалди. Хитай һазир һәр қандақ сорунда иқтисадий күчи өскәнликинила пәш қилиду. Һәтта буниңдин кейин америкида хәлқ сайлап чиққан һәр қандақ һөкүмәтниң тәйвәнгә қорал сетишиға рухсәт қилмаймиш. Хитай һазир өзигә бәкла ишинидиған, өзини биләлмәйдиған болуп қалди. Пүтүн дуня хитай биләнла сода қилишни изләйду, дәп һесаблиса керәк.'

Америкиниң вашингтондики мәслиһәт хәзиниси болған хопкиснс илмий җәмийитиниң алий тәтқиқатчиси, америка дөләт мудапиә комитетиниң юқири дәриҗилик әмәлдари кеннис линсорниң америка авазида баян қилишичә, 'хитай һөкүмити һазир башқа дөләтләргә ғәзәб ипадиләйдиған мушундақ бирхил усул арқилиқ өз хәлқидә, хитай һазир йәр шари характерлик чоң дөләткә айлинип болди, дегән туйғу пәйда қилимақчи болуватиду. Әмма хитай әмәлдарлири вә мулаһизичилири һазир хитайниң сияситидә өзгириш болуватқанлиқини яки пәқәт гепидила өзгириш болуватқанлиқини, немисигә бунчивала керилип кетиватқанлиқини биләлмәйватиду.'

Бундақ реқабәтниң нәтиҗиси қайси тәрәпкә пайдилиқ?

Нюйорк вақит гезитиниң 2 ‏ - айниң 4 ‏ - күни баян қилишичә, хитай узундин буян америкиниң мәблиғигә, пән - техникисиға игә болуп, униң пайдисини көрүп келиватиду. Хитайни базар игиликини вә хусусий игиликни раваҗландурушқа илһамландуруп, дуня сода тәшкилатиға киргүзүп, дуня базиридин японийә вә җәнуний корийиләр билән тәң пайдиландуруватқан дәл америка. Әгәр хитай базирини демократик әлләргә давамлиқ ачса, буниңдин хитайла әмәс, америка истималчилири мәнпәәт алиду. Әгәр америка билән хитай оттурисида сода уруши йүз бәрсә, америка әмәс, бәлки чәтәл мәбләғлири билән әмдила йерим заманивийлашқан хитай әҗәллик зиянға учрайду.

Әнгилйидә чиқидиған 'муһапизәтчи гезити' ниң баян қилишичә, америка билән хитай оттурисида һазир башланған тоқунуш, буниңдин кейин барғансири юқири өрләйду. Әмма хитай бу тоқунушта чекидин ашқан һәрикәт қолланмаслиқи мумкин, хитай дипломатийидә бәкла еһтиятчан һәм интайин һелигәр, у қарши тәрәпниң аҗиз һалқилиридин пайдилинип, қаттиқ зәрбә беривелишни ойлиғанда, өзигә техиму көп имканийәт қалдурушниму унтулмайду.

Әнгилийидә чиқидиған пул - муамилә гезитиниң баян қилишичә, әгәр хитай, америкиға тәйвәнгә қорал сатти дәп җаза елан қилса, хитайниң узундин буян америка ширкәтлири үстидә турғузуватқан қара тизимлики керәккә кәлмәйдула әмәс, бәлки хитайниң арзуйиға қарши нәтиҗә пәйда болиду, америка мәбләғлири әмди хитайда әмәс, бәлки өз дөлитидә наһайити көп иш пурсәтлири яритиду. Буниң билән хитай өзиниң 'дуняниң икиспорт дөлити' болувериш йолини тосуп қойиду.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.