Америка хәлқара диний әркинлик комитети доклат елан қилип, уйғур вә тибәтләрниң диний етиқади еғир бузғунчилиққа учриғанлиқини илгири сүрди

Америка парламент бинасиниң сиртқи көрүнүши.

Доклатта уйғур вә тибәтләрниң диний әркинлик вәзийити алаһидә тилға елинип, өткән 10 йилда бу икки милләтниң диний етиқад әркинлики үзлүксиз еғир бузғунчилиққа учриғанлиқини тәкитлиди.

Америка хәлқара диний әркинлик комитети пәйшәнбә күни һәр қайси әлләрниң 2009‏ - вә 2010 ‏- йилдики диний әркинлик вәзийити һәққидә доклат елан қилип, хитайниң диний әркинликкә үзлүксиз, сестиматик вә әсәбилик билән бузғунчилиқ қиливатқанлиқини, шуңа 2010 - йили хитайни йәнә америка ташқи ишлар министирлиқиниң диний әркинлик хатириси "алаһидә диққәт қилинидиған дөләтләр"тизимликигә киргүзүшни тәләп қилди. Хәлқара диний әркинлик комитети йәнә, америка дөләт ишлири министирлиқиниң диний әркинликни дәпсәндә қилған әмәлдарлар яки диний әркинлик вәзийити начар өлкиләргә имбарго қоюшини тәләп қилип, бу мәсилини хәлқара мунбәр вә америка -хитай истратегийилик сөһбитидә оттуриға қоюшқа чақирди.

Америка хәлқара диний әркинлик комитети шәрқий асия программисиниң мәсули скот флипс радиомизниң зияритини қобул қилип, диний әркинлик мәсилиси көп тәрәплимилик амилларға мунасивәтлик хитайниң хәлқара кишилик һоқуқи мәсулийитигә алақидар мәсилә икәнликини илгири сүрди. У "хитайниң диний етиқад әркинлики үзлүксиз бир мәсилә болуп келиватиду. Биз диний әркинлик мәсилисиниң икки тәрәплимилик мунасивәтләрдә көп хил амилларға четилидиған мәсилә икәнликигә ишинимиз. Бу қанун билән идарә қилиш, аз санлиқлар мәсилиси шундақла хитайниң хәлқара кишилик һоқуқ мәсулийити қатарлиқларға четилиду" дәп көрсәтти.

Доклатниң хитайға даир бөлөмидә хитайниң түрлүк диний гуруһларни қаттиқ контрол астиға елипла қалмай, һөкүмәтниң тизимлики сиртидики диний паалийәтләрни үзлүксиз бастурғанлиқини, бу бир йилда уйғур вә тибәтләрниң диний етиқад әркинлики еғир бузғунчилиққа учриғанлиқини әскәртип, тибәт буддистлириниң вә уйғур мусулманлириниң диний әркинлик вәзийити өткән 10 йилдин бери дуч кәлгән әң начар әһвалға чүшүп қалди. 2008 ‏- Вә 2009 ‏- йилдики намайиш вә тоқунушлардин кейин, хитай һөкүмити тибәт вә уйғур районида кишиләрдики диний пидакарлиқни аҗизлитишни күчәйтип, диний рәһбәрләрниң абройини чүшүрүш, түрмигә солаш, диний йиғилиш вә 'қанунсиз диний тикистләр'ни чәкләшни җиддийләштүрди" дәп тәкитлигән.

Доклатта йәнә, хитайниң уйғур илидә "бөлгүнчилик" вә "террорчилиқ"ни баһанә қилип, тинч диний паалийәтләрни үзлүксиз бастуруватқанлиқини илгири сүргән. "Хитай һөкүмити районда еғир вә қанунсиз һалда тинч диний паалийәтләрни бастуруп, бөлгүнчилик вә террорлуқ тәһдити көптүрүветилгән бихәтәрликкә алақидар һәрикәтләрни қозғиди. Йеқинқи 10 йилда хитай һөкүмити охшашла йәр шари террорлуққа қарши туруш күришини баһанә қилип, һәтта тинч өктичи вә диний паалийәтләрни бастурди. Шинҗаң уйғур аптоном районида мусулманлар вә охшашла протестантлар үзлүксиз күчәйгән зиянкәшлик, қолға елиш, диний етиқадни аҗизлитиш һәрикитигә дуч кәлди" дәп тәкитлигән.

Америка хәлқара диний әркинлик комитетидики скот филипс уйғур вә тибәтләрниң диний әркинлик вәзийити хитайдики һәр қайси өлкә вә районлар ичидә әң начар әһвалда икәнликини билдүрди. У мундақ дәйду: "биз хитайға нәзәр салғинимизда, ғәрбтики өлкиләрдин болупму шинҗаң вә тибәт өткән 10 йилдин буянқи әң начар диний әркинлик вәзийитини бешидин кәчүрди. Бу нуқтидин ейтқанда, һөкүмәт террорлуққа қарши туруш уруши вә бөлгүнчилик тәһдитини баһанә қилип, һәтта тинч мәқсәтлик диний паалийәтләрни пүтүнләй бастурди."

Доклатта йәнә, уйғур аптоном районидики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликини тәнқид вә паш қилған диний затларниң тутқунға учрап, "бөлгүнчилик", "җәмийәт тәртипигә бузғунчилиқ қилиш", "дөләт һакимийити ағдурушқа урунуш" дегәндәк җинайәтләр билән узун муддәтлик қамаққа елинғанлиқини илгири сүргән. Уларниң ичидә, абдуқадир мәхсумға охшаш кишиләрни намайишқа тәшкилләп, 15 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған, хотәнлик мутәллип һаҗимға охшаш қуран курсиға ярдәм қилип, сақчилар тәрипидин түрмидә уруп өлтүрүлгән, адил қаримға охшаш 2008‏ - йили 3 - айда қолға елинип, һазирға қәдәр из ‏- дерики йоқ шәхсләрниң барлиқини тәкитлигән.

Доклатта, уйғур аптоном райониниң бәзи җайлирида даириләрниң диний мәктәпләрни чәкләшни күчәйткәнликини, диний курс ачқучилар вә диний оқутқучиларни "қанунсиз диний йиғилиш" елип бериш билән әйибләп, җинайи җавабкарлиққа тартқанлиқини, һәҗ паалийитини контрол қилиш күчәйтилгәнликини, яш ‏- өсмүрләрниң мәсчиткә кирип намаз оқуши чәкләнгәнликини илгири сүргән.

Америка хәлара диний әркинлик комитетидики скот филипс кишиләрдики диний етиқадни аҗизлаштуруш хитай һөкүмитиниң узун - муддәтлик сиясити дәп қарайдиғанлиқини билдүрди. У "бейҗиңниң узун муддәтлик сиясити диний етиқадни аҗизлаштуруш вә иқтисади заманивийлаштурушни диний етиқадни аҗизлаштуруп, униң орниға дәсситиш "дәп көрсәтти.

Хәлқара диний әркинлик комитети доклатта йәнә, америка һөкүмити вә дөләт мәҗлисигә бәзи тәклипләрни бәргән болуп, уйғур аптоном райониниң мәркизи үрүмчи, тибәт мәркизи лхасаларда америка консулханиси қуруш, америка авази вә әркин асия радиосиниң уйғур вә тибәт тилидики аңлитишини күчәйтиш, уйғур вә тибәт диний гуруһлирини қоллаш вә уларға ярдәм бериш, диний затларниң америкиға келип оқуш пурситини көпәйтишни тәкитлигән.

Юқиридики аваз улинишидин, бу һәқтики мәлуматимизниң тәпсилатини аңлайсиләр.