Xitay dunyadiki ölüm jazasini eng köp ijra qilidighan dölet

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

" Xelq'ara kechürüm teshkilati" ning doklatida körsitilishiche, 2004 - yili dunyadiki 25 dölette az dégende jem'iy 3797 ademge ölüm jazasi ijra qilin'ghan bolup, buning ichide xitayda ölüm jazasi ijra qilin'ghanlarning sanila 3400 ge yétidiken. Bu dégenlik, dunyada 10 ademge ölüm jazasi ijra qilinsa, uning toqquzi xitayda dégenliktur.

Doklatta éytilishiche, ötken yili ölüm jazasi ijra qilin'ghanlarning sani 25 yildin buyanqi eng yuqiri chekke yéqinlashqan.

Emeliyettiki san buningdinmu köp bolushi mumkin

Xitayda heqiqiy ölüm jazasi ijra qilin'ghanlarning sani nahayitimu köp bolishi mumkin.

" Xelq'ara kechürüm teshkilati" ning londondiki asiya ishlirigha mes'ul emeldari ben kardérs ötken yili xitayda élan qilin'ghan ölüm jazasigha ijra qilin'ghuchilarning köp bolushining sewebini chüshendürüp mundaq dédi:

- Biz élan qilghan ölüm jazasi ijra qilin'ghuchilar sanining köp bolushidiki seweb, asasliqi biz ularning sanini igilesh wastimizni özgerttuq. Bu yil biz xitay tilidiki tor bétidin paydilinip, xitay hökümiti tor betliride ötken yili élan qilin'ghan ölüm jazasi ijra qilin'ghuchilar sanini hésablap chiqtuq. Ilgiri biz gézitlerde élan qilin'ghan ölüm jazasi ijra qilin'ghanlar saninila toplaytuq. Shunga, bu qétim bizning igiligen sanliq melumatlirimiz ötkenki yillarningkidin köp chiqti. Biraq, kishiler xitayda emeliyette ölüm jazasi ijra qilin'ghanlar sanining buningdin xélila köp ikenlikige ishinidu. Ötken yili xitayning bir xelq qurultiyi ezasi xitayda yiligha on ming kishige ölüm ijra qiliniwatqanliqini bildürgen. Buningdin sirt, chingdaw sheherlik ottura sot mehkimisi bu yilning bashliri élan qilghan bir xewiride, ötken yili mezkur sotningla 57 ademge ölüm jazasi ijra qilghanliqini bildürgen. Halbuki chingdaw ottura soti, xitayda ölüm jazasi ijra qilish hoquqi bar 600 sotning biri. Shunga, xitayda heqiqiy ölüm jazasi ijra qilin'ghanlarning sani nahayitimu köp bolishi mumkin.

Xitayda ölüm jazasi bérilidighan jinayi qilmishlarning türi köp

Ben kardérs ependi yene, xitayning qanunida ölüm jazasi bérishke bolidighan jinayi qilmishlarning türining köplüki, sotning adil bolmasliqi qatarliqlarning xitayda ölüm jazasining köp qollinilishini keltürüp chiqiriwatqanliqini bildürüp mundaq dédi:

"Xitayda hetta chiriklik, xiyanetchilik qatarliq zorawansiz jinayetlerni sadir qilghanlarghimu ölüm jazasi bérilidu. Ölüm jazasi bérishke bolidighan bundaq jinayetlerdin xitayda 67 si bar. Buningdin sirt, xitayning ediliye sistémisi ishenchilik emes. Téxi bügünki bir xewerde, xubéyda bir kishining 1994 - yili ayalini öltürüsh jinayiti bilen ölüm jazasigha höküm qilinip, kiyin bextige yarisha, késimi 15 yilliq qamaq jazasigha özgertilgenliki, biraq yéqinda ayalining qayta peyda bolup qalghanliqi élan qilindi. Bu kishi qiyin- qistaqqa élin'ghan ehwalda qilmighan "jinayiti" ni iqrar qilghan we buning bilen ölüm jazasigha höküm qilin'ghan iken. Bu peqet addiyla bir misal. Biz bundaq misallardin nurghun- nurghunlirini angliduq.

Ötken yilining axiri biz Uyghur élide töt kishining üch hepte ichide " döletni parchilashqa urunush" dégen jinayet bilen eyiblinip, ölüm jazasigha uchrighanliqidin xewer taptuq.

Uyghurlar siyasiy we diniy seweblerdin ölüm jazasigha uchrawatidu

" Xelq'ara kechürüm teshkilati", xitay hökümitining Uyghurlargha siyasiy we diniy seweblerdin ölüm jazasi bériwatqanliqidin endishe qilip, bu mesile heqqide xelq'ara jem'iyetning diqqitini tartishqa tirishiwatqan kishilik hoquq jem'iyetlirining biri idi. Ben kardérs ependi, bu heqte toxtilip mundaq dédi:

"Xelq'ara kechürüm teshkilati Uyghurlarning siyasiy we diniy seweblerdin ölüm jazasigha uchrawatqanliqidin endishe qilip kéliwatidu. Ötken yilining axiri biz Uyghur élide töt kishining üch hepte ichide " döletni parchilashqa urunush" dégen jinayet bilen eyiblinip, ölüm jazasigha uchrighanliqidin xewer taptuq. Emma xitay hökümiti bu Uyghurlarni eyipleshte ishletken " ispat" larni ezeldin ashkarilap baqmighan. Shunga biz xitay da'irilirining sotning adilliqigha kapalet qilalmaywatqanliqidin qattiq endishe qilimiz.

Xitay hökümiti téxi ünümlük tedbir qollanmidi

Xitay hökümiti ilgiri ölüm jazasining ishlitilishini qattiq chekleydighanliqini bildürgen. Xitayning bash ministiri wén jyabawmu ötken ayda xitay hökümitining ediliye sistémisini islah qilip, ölüm jazasini adil we éhtiyatchanliq bilen ishlitishke kapaletlik qilish üchün tirishiwatqanliqini bildürgen idi.

" Xelq'ara kechürüm teshkilati" ning xadimi ben kardérsning körsitishiche, nöwette xitaydiki nurghun qanun mutexessisliri barliq ölüm jazalirini xitayning aliy sot mehkimisi qayta közdin kechürüp testiqlash tüzümini yolgha qoyushni muzakire qiliwatqan iken. Xitayda 90٪ ölüm jazaliri ölkilik sot mehkimiliri teripidin testiqliniwatqan bolup, her qaysi sotlarning ölüm jazasigha höküm qilish ölchemliri bir- birige pütünley oxshap ketmeydiken. Shunga xitay mutexessisliri ölüm jazalirini aliy sot mehkimisi bir tutash testiqlighanda, ölüm jazasi ijra qilin'ghanlar sanining hazirqigha qarighanda ٪ 30 kémiyishi mumkinlikini otturigha qoymaqta iken.

Uning bildürüshiche, xitay mutexessislirining yuqiriqi qiyasi emeliyette xitay hökümitining az dégendek٪ 30 kishige ölüm jazasini artuq qollan'ghanliqini étirap qilghanliqdin dérek béridiken. Biraq uning éytishiche, xitay hökümiti buni toxtitish üchün hazirghiche birer tedbir almighan. Xitay aliy sot mehkimisi barliq ölüm jazalirini testiqlash islahatini élip barghan teghdirdimu, bu xitaydiki qiyin- qistaqqa élish mesilisi, jinayet gumandarlirining qanun wakaletchilirige ulishalmasliq mesilisi we ölüm jazasi bérilidighan jinayet türlirining köplüki qatarliq mesililerni hel qilalmaydiken. (Arzu)