Хәлқара кәчүрүм тәшкилати: җуңго дунядики әң мәсулийәтсиз қорал- ярақ експорт қилғучи


2006.06.12
darfur-200.jpg
Судан азадлиқ тәшкилатиниң әзалири . 2006 – Йили 20 – май күни. AFP

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң дүшәнбә күни елан қилған доклатида әскәртишичә, җуңго судан, непал вә берма қатарлиқ дөләтләргә мәхпий қорал - ярақлар експорт қилип, бу дөләтләрдики ички тоқунуш вә бастуруш сияситигә ярдәмчи болмақта. Кәчүрүм тәшкилати доклатида хитайни, импорт қилинған қораллар билән җинайәт садир қилидиған һөкүмәтләрни әң чоң, әң мәхпий вә" мәсулийәтсизләрчә" қорал - ярақ билән тәминләйдиған вә уларға қорал - ярақ експорт қилидиған дөләт, дәп әйиблиди.

Доклатта әскәртишичә, судан вә берма һәрбий қисимлирини нәччә йүз һәрбий машина билән тәминлигән вә непалға милтиқ, гранат експорт қилған җуңго, суданда һөкүмәт қисимлири тәрипидин қирғинчилиқ, басқунчилиқ вә тутқун қилиш һәрикәтлири елип бериливатқанлиқини билип турған болсиму, лекин 2005 - йили суданни 200 дин артуқ һәрбий машина билән тәминлигән. Доклатта көрситилишичә, җуңго берма, непал вә африқа қитәсидики кишилик һоқуқ дәпсәндичилики кәң көләмдә йүз бериватқан дөләтләргә һәрбий әслиһәләрни үзлүксиз йөткимәктә.

Хитайниң бу һәқтә һечқандақ бир бәлгилимиси йоқ

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң тәтқиқатчиси, мәзкур доклатни тәйярлиғучиларниң бири һелин хуйес, " җуңго һәрбий қораллар експорт гуваһнамисини иһтиятчан вә мәсулийәтчанлиқ билән' тарқитиватимиз, десиму, лекин әмәлийәт буниң әксинчә икәнликини көрсәтмәктә" дәйду. Униң мухбирларға әскәртишичә, "җуңго експорт қилинған қоралларни дуня бойичә кишилик һоқуқни дәпсәндә қилишқа ишлитишниң алдини алидиған көп тәрәплимилик һечбир келишимгә имза қоймиған бирдин бир һәрбий қоралларни експорт қилғучи дөләт". Һелин һуйес, мәтбуатларға "җуңгониң қорал - ярақлар експортини контрол қилиш мәсилисидә яки ташқириға қорал - ярақ чиқиришни қарар қилиш - қилмаслиқ мәсилисидә кишилик һоқуққа һөрмәт қилидиғанлиқини көрситидиған һечқандақ бир бәлгилимиси йоқ" дәйду. Җуңго ташқири билән болған қорал - ярақлар вә һәрбий лавазимәтләр содисини наһайити аз тилға алидиған дөләт.

"Җуңго експорт қилинған қоралларни дуня бойичә кишилик һоқуқни дәпсәндә қилишқа ишлитишниң алдини алидиған көп тәрәплимилик һечбир келишимгә имза қоймиған бирдин бир һәрбий қоралларни експорт қилғучи дөләт"

Хитайниң бу мәхпийәтлики америкини җуңго өзиниң күнсери күчийиватқан иқтисади вә дипломатик күчини хәлқарада қандақ ишлитиду, дегән мәсилидә әндишигә салмақта. Америка һөкүмитидики юқири дәриҗилик әмәлдарлар, хитайниң қәтийлик билән елип бериватқан һәрбий тәрәққият қурулушини вә униң мудапиә сияситини ашкара әмәс, дәп тәнқидлигән. Лекин хитай һөкүмити хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң җуңго бәзи дөләтләрдики ички тоқунушни илһамландурмақта, дегән әйиблишини рәт қилди.

Хитайниң ярдәмчи ташқи ишлар министири лю хуй, дүшәнбә күни шаңхәй гуруһиниң башлиқлар йиғини мунасивити билән өткүзүлгән ахбарат елан қилиш йиғинида хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң доклатидики пикиргә қошулмайдиғанлиқини билдүрди.

Лю хуй "җуңго вә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидики әза дөләтләр хәлқара әһдинамилардики мунасивәтлик бәлгилимиләр бойичә һәрикәт қилмақта вә биз хәлқара органлар вә келишимләрдики мәҗбурийитимизни ада қилишни давамлаштуримиз" дәйду.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң б д т 2005 - йили 8 - айда елип барған тәкшүрүшни нәқил кәлтүрүшичә, 2003 - йилдин бери, суданниң дарфур районида 180 пуқра өлгән вә 2 милйон пуқра өй - макансиз қалған болсиму, лекин җуңго суданни 200 дин артуқ һәрбий машина билән тәминлигән.

Хитай судан билән биргә берма диктатор һөкүмитини қорал – ярақ билән тәминлигән асаслиқ дөләт

Доклатта, һәрбий машинилар хитайниң хубей дуңфең аптомобил санаити експорт - импорт ширкити тәрипидин суданға експорт қилинғанлиқини, болупму һәрбий машиниларниң маториға америкиниң индиянна штатидики каммунс ширкити ишләпчиқарған запчаслар сәпләнгән болуши мумкинлики оттуриға қоюлған. Кәчүрүм тәшкилати бу һәрбий машиниларниң қанчиси суданда ишлитилгәнлики һәққидә тәпсилий тохталмиди. Лекин мәзкур тәшкилатниң әскәртишичә, 2004 - йили дарфурда кәң көләмлик қирғинчилиқ елип берилған мәзгилдә, судан һөкүмәт армийиси вә хартум һөкүмитиниң қоллишидики җанҗавидлар бу һәрбий машиниларни қолланған. Бәзидә бу машинилар билән өлүм җазасиға һөкүм қилинғанларни тошиған. Җуңго судан билән биргә берма һәрбий диктатор һөкүмитини қорал - ярақлар вә һәрбий әслиһәләр билән тәминләйдиған әң асаслиқ дөләт.

Кәчүрүм тәшкилатиниң әскәртишичә, берма һәрбий һөкүмити чәтәлдин сетивалған һәрбий әслиһәләрни" тән җазаси бериш, өлтүрүш, йүзлигән вә миңлиған пуқраларни мәҗбурий тарқақлаштуруш" үчүн ишлитиватқан болсиму, лекин җуңго 2005 - йили 8- айда бермиға 400 һәрбий машинини өз ичигә алған һәрбий әслиһәләрни експорт қилған. Бермини 1962 -йилдин бери һәрбийләр идарә қилип кәлмәктә. Һазир һакимийәт бешидики һәрбий диктатор һөкүмәт 1988- йили һакимийәтни өткүзүвалғандин бери демократик һәрикәтләрни вәһшиләрчә бастуруп кәлди. Хәвәрләргә қариғанда бу йил 4 - айда берма қораллиқ қисимлири 11 миң аз санлиқ милләт пуқрасини юртидин қоғлап чиқарған, тән җазаси бәргән, өлтүргән вә йеза - кәнтлирини вәйран қилған.

Кәчүрүм тәшкилатиниң әскәртишичә, непал хитайниң судан вә берма қатарида қорал -ярақ експорт қилидиған вә ички тоқунуши күчәйтиливатқан дөләтләрниң бири. Хитай бу йилниң башлирида непал аманлиқ қисимлириға 25 миң данә қорал, 18 миң данә гранат експорт қилған вә бу мәзгил непалда пуқралар падишаһға қарши намайиш қиливатқан чағ болуп, непал аманлиқ күчлири намайишчиларға қарши яш аққузуш бомбиси, резинкә оқларни қолланған. Кәчүрүм тәшкилати, хитайда ясалған тапанчини австралийә, малайсия, тайланд вә җәнубий африқа қатарлиқ дөләтләрдә қанунж сетиш содиси күчийиватқанлиқини әскәртип, болупму бу хил тапанча җәнубий африқида оғрилиқ, басқунчилиқ вә башқа җинайәтләрдә омумйүзлик ишлитилмәктә, дәйду. (Әркин)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.