Xelq'ara kechürüm teshkilati: junggo dunyadiki eng mes'uliyetsiz qoral- yaraq éksport qilghuchi


2006.06.12
darfur-200.jpg
Sudan azadliq teshkilatining ezaliri . 2006 – Yili 20 – may küni. AFP

Xelq'ara kechürüm teshkilatining düshenbe küni élan qilghan doklatida eskertishiche, junggo sudan, népal we bérma qatarliq döletlerge mexpiy qoral - yaraqlar éksport qilip, bu döletlerdiki ichki toqunush we basturush siyasitige yardemchi bolmaqta. Kechürüm teshkilati doklatida xitayni, import qilin'ghan qorallar bilen jinayet sadir qilidighan hökümetlerni eng chong, eng mexpiy we" mes'uliyetsizlerche" qoral - yaraq bilen teminleydighan we ulargha qoral - yaraq éksport qilidighan dölet, dep eyiblidi.

Doklatta eskertishiche, sudan we bérma herbiy qisimlirini nechche yüz herbiy mashina bilen teminligen we népalgha miltiq, granat éksport qilghan junggo, sudanda hökümet qisimliri teripidin qirghinchiliq, basqunchiliq we tutqun qilish heriketliri élip bériliwatqanliqini bilip turghan bolsimu, lékin 2005 - yili sudanni 200 din artuq herbiy mashina bilen teminligen. Doklatta körsitilishiche, junggo bérma, népal we afriqa qit'esidiki kishilik hoquq depsendichiliki keng kölemde yüz bériwatqan döletlerge herbiy eslihelerni üzlüksiz yötkimekte.

Xitayning bu heqte héchqandaq bir belgilimisi yoq

Xelq'ara kechürüm teshkilatining tetqiqatchisi, mezkur doklatni teyyarlighuchilarning biri hélin xuyés, " junggo herbiy qorallar éksport guwahnamisini ihtiyatchan we mes'uliyetchanliq bilen' tarqitiwatimiz, désimu, lékin emeliyet buning eksinche ikenlikini körsetmekte" deydu. Uning muxbirlargha eskertishiche, "junggo éksport qilin'ghan qorallarni dunya boyiche kishilik hoquqni depsende qilishqa ishlitishning aldini alidighan köp tereplimilik héchbir kélishimge imza qoymighan birdin bir herbiy qorallarni éksport qilghuchi dölet". Hélin huyés, metbu'atlargha "junggoning qoral - yaraqlar éksportini kontrol qilish mesiliside yaki tashqirigha qoral - yaraq chiqirishni qarar qilish - qilmasliq mesiliside kishilik hoquqqa hörmet qilidighanliqini körsitidighan héchqandaq bir belgilimisi yoq" deydu. Junggo tashqiri bilen bolghan qoral - yaraqlar we herbiy lawazimetler sodisini nahayiti az tilgha alidighan dölet.

"Junggo éksport qilin'ghan qorallarni dunya boyiche kishilik hoquqni depsende qilishqa ishlitishning aldini alidighan köp tereplimilik héchbir kélishimge imza qoymighan birdin bir herbiy qorallarni éksport qilghuchi dölet"

Xitayning bu mexpiyetliki amérikini junggo özining künséri küchiyiwatqan iqtisadi we diplomatik küchini xelq'arada qandaq ishlitidu, dégen mesilide endishige salmaqta. Amérika hökümitidiki yuqiri derijilik emeldarlar, xitayning qet'iylik bilen élip bériwatqan herbiy tereqqiyat qurulushini we uning mudapi'e siyasitini ashkara emes, dep tenqidligen. Lékin xitay hökümiti xelq'ara kechürüm teshkilatining junggo bezi döletlerdiki ichki toqunushni ilhamlandurmaqta, dégen eyiblishini ret qildi.

Xitayning yardemchi tashqi ishlar ministiri lyu xuy, düshenbe küni shangxey guruhining bashliqlar yighini munasiwiti bilen ötküzülgen axbarat élan qilish yighinida xelq'ara kechürüm teshkilatining doklatidiki pikirge qoshulmaydighanliqini bildürdi.

Lyu xuy "junggo we shangxey hemkarliq teshkilatidiki eza döletler xelq'ara ehdinamilardiki munasiwetlik belgilimiler boyiche heriket qilmaqta we biz xelq'ara organlar we kélishimlerdiki mejburiyitimizni ada qilishni dawamlashturimiz" deydu.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining b d t 2005 - yili 8 - ayda élip barghan tekshürüshni neqil keltürüshiche, 2003 - yildin béri, sudanning darfur rayonida 180 puqra ölgen we 2 milyon puqra öy - makansiz qalghan bolsimu, lékin junggo sudanni 200 din artuq herbiy mashina bilen teminligen.

Xitay sudan bilen birge bérma diktator hökümitini qoral – yaraq bilen teminligen asasliq dölet

Doklatta, herbiy mashinilar xitayning xubéy dungféng aptomobil sana'iti éksport - import shirkiti teripidin sudan'gha éksport qilin'ghanliqini, bolupmu herbiy mashinilarning matorigha amérikining indiyanna shtatidiki kammuns shirkiti ishlepchiqarghan zapchaslar seplen'gen bolushi mumkinliki otturigha qoyulghan. Kechürüm teshkilati bu herbiy mashinilarning qanchisi sudanda ishlitilgenliki heqqide tepsiliy toxtalmidi. Lékin mezkur teshkilatning eskertishiche, 2004 - yili darfurda keng kölemlik qirghinchiliq élip bérilghan mezgilde, sudan hökümet armiyisi we xartum hökümitining qollishidiki janjawidlar bu herbiy mashinilarni qollan'ghan. Bezide bu mashinilar bilen ölüm jazasigha höküm qilin'ghanlarni toshighan. Junggo sudan bilen birge bérma herbiy diktator hökümitini qoral - yaraqlar we herbiy esliheler bilen teminleydighan eng asasliq dölet.

Kechürüm teshkilatining eskertishiche, bérma herbiy hökümiti chet'eldin sétiwalghan herbiy eslihelerni" ten jazasi bérish, öltürüsh, yüzligen we minglighan puqralarni mejburiy tarqaqlashturush" üchün ishlitiwatqan bolsimu, lékin junggo 2005 - yili 8- ayda bérmigha 400 herbiy mashinini öz ichige alghan herbiy eslihelerni éksport qilghan. Bérmini 1962 -yildin béri herbiyler idare qilip kelmekte. Hazir hakimiyet béshidiki herbiy diktator hökümet 1988- yili hakimiyetni ötküzüwalghandin béri démokratik heriketlerni wehshilerche basturup keldi. Xewerlerge qarighanda bu yil 4 - ayda bérma qoralliq qisimliri 11 ming az sanliq millet puqrasini yurtidin qoghlap chiqarghan, ten jazasi bergen, öltürgen we yéza - kentlirini weyran qilghan.

Kechürüm teshkilatining eskertishiche, népal xitayning sudan we bérma qatarida qoral -yaraq éksport qilidighan we ichki toqunushi kücheytiliwatqan döletlerning biri. Xitay bu yilning bashlirida népal amanliq qisimlirigha 25 ming dane qoral, 18 ming dane granat éksport qilghan we bu mezgil népalda puqralar padishahgha qarshi namayish qiliwatqan chagh bolup, népal amanliq küchliri namayishchilargha qarshi yash aqquzush bombisi, rézinke oqlarni qollan'ghan. Kechürüm teshkilati, xitayda yasalghan tapanchini awstraliye, malaysiya, tayland we jenubiy afriqa qatarliq döletlerde qanunzh sétish sodisi küchiyiwatqanliqini eskertip, bolupmu bu xil tapancha jenubiy afriqida oghriliq, basqunchiliq we bashqa jinayetlerde omumyüzlik ishlitilmekte, deydu. (Erkin)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.