Se'udi erebistanidiki Uyghurlarning öz tilini saqlap qélishtiki qiyinchiliqliri

• Muxbirimiz ömerjan toxtining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Uyghurlarning ejdadliri öz tilini saqlap qélish mesilisige nahayiti zor ehmiyet bérip kelgen. Hetta ular manjularning Uyghur yéza - qishlaqlirida achqan mexsus til mekteblirigimu balilirini bérishni xalimighan. Ular manjularning öz mektebliride oqup chiqqan Uyghur balilirigha aliy mensep we yaxshi ish orni bérish wedilirigimu aldanmighan. Chünki Uyghurlarning eqilliq ejdadliri balilirining bashqa milletlerge assimiliyatsiye bolup kétishning aldinqi sewebliridin biri öz tilini untup kétish ikenlikini biletti. Shungimu ular öz tilini qedirlesh we öz tilini saqlap qélishning zörürlikini qet'iy türde teshebbus qilatti. Ular eng awwal, her qandaq bir milletning millet bolup turushi üchün choqum öz tilini bilishi shert ikenlikini yaxshi biletti.

Chet'ellerde yerliship qalghan Uyghur qérindashlarning aldida özlirining sap Uyghur tilini saqlap qélish mesilisi ulardin tirishchanliq telep qilip turmaqta. Eger ular balilirigha özlirining güzel Uyghur tilini ögitip, bu tilni saqlap qalmighanda, chet'ellerdiki kéyinki Uyghur ewladlirining özlirini Uyghur millitige mensup qilish ishimu asan'gha toxtimaydu. Éniqki, bu halda ular yashawatqan döletliridiki milletlergimu mensup bolalmaydu. Bu ya öz millitige yaki bashqa milletke mensup bolalmastin otturida qélish dégenliktur. Bu eng échinishliq ehwaldur.

Abdure'up hajim bilen söhbet

Se'udi erebistanining medine munewwere shehiride turushluq abdure'up hajimning éytishiche, se'udi erebistan'gha kélip yerliship qalghan Uyghurlardin bilimlik we angliq kishiler öz tilini saqlap qélish mesilisige hélihem ehmiyet bérip kelmekte. Shundaqtimu yene köp sanliq kishilerning bu muhim mesilige yéterlik ehmiyet bérelmigenliki melum. Bundaq bolushining seweblirimu köp. Ötmüshlerde se'udi erebistanigha kelgen Uyghurlarning mutleq köp sanliqi hindistan we misirgha oxshighan memliketlerdiki bilim yurtlirida ilim tehsil qilish üchün wetinidin ayrilip chiqqan kishilerdur.

Kéyin Uyghur élini kommunistlar istéla qilghanliq sewebtin öz yurtigha qaytalmastin, se'udi erebistanigha kélip panahlan'ghan Uyghurlarmu köp. Mundaqlar omumen boytaq kishiler bolup, u waqitlarda se'udi erebistani we bashqa ellerde yerliship qalghan Uyghur a'ililiri hazirqidek köp bolmighanliqtin, bu kishiler misirliq, hindistanliq we bén'galliq ayallargha öylinishke mejbur bolghan. Éniqki, tili oxshash bolmighan ikki milletning bir- biri bilen sözleshkinide özliri turuwatqan üchinchi memliketning tilida sözleydighanliqi tebi'iy ehwal. Shu sewebtin bu Uyghurlar a'iliside ereb tili bilen sözlishish netijiside, özlirining ana tilini sözlesh pursitige érishelmigen.

Bu ehwalda ularning baliliri ya atisining yaki anisining ana tilini bilmestin, özliri tughulup ösken memliketning tilida sözlep chong bolghan. Yene bir seweb shuki, se'udi erebistanida yashawatqan milletlerdin köpinchisining öz ana tilini ögitidighan mexsus mektepliri bolghan bolsimu, hazirghiche, bu jaydiki Uyghurlarning ana tilini ögitidighan birermu mektipi yoq. Bumu bu jaydiki Uyghurlarning öz ana tilini bilmeslikige seweb bolghan amillarning biridur.

Yene bezi Uyghur a'ililiri er - ayal her ikkisi Uyghur turupmu, til mesilisige sel qarighanliqtin, ular a'iliside Uyghur tilida sözlishishni jari qildurmighan. Netijide, ularning baliliri öz tilidin birer söznimu bilmeydighan peqetla erebche sözleydighan bolup chiqqan. Ular yenila bu yerde " bu xari" yaki " türkistaniy" dep atilidu. Ular yüz yildimu ereb bolalmaydu.

Uyghurlar qandaq qilghanda öz tilini saqlap qalalaydu?

Abdure'up hajim Uyghurlar qandaq qilghanda öz tilini saqlap qalalaydu dégen so'algha jawab bérip mundaq dédi: " eng muhimi ata - ana öz a'iliside özlirining Uyghur tilida sözlise we balilirigha öz tilini ögitelise bolidu. Undaq bolmighanda, Uyghurlar bu jayda öz tilini saqlap qélishining bashqa charisi yoq. Öz tilini balilirigha ögitish ata - anilar üstidiki amanettur. Yene bir chare shuki, Uyghurlar balilirini ana weten'ge élip bérip turghuzup kelse, shu jayda Uyghur tilini ögitip kelse bolidu.

Eyni waqtida peyghember eleyhissalamni bowisi xalis ereb tilini we ereb adetlirige köndürüsh meqsitide, sehradiki helime se'diye dégen bir ayalning yénida terbiyilinishke ewetken. Xuddi shuninggha oxshash Uyghurlarmu balilirini Uyghur tilining makani bolghan ana weten'ge apirip turghuzalisa bolidu. Bolmisa öz tilini balilirigha ögitishning bashqa yoli yoq ."

Abdure'up hajimning éytishiche, hazir se'udi erebistanida birinchi, ikkinchi, üchinchi we tötinchi ewlad Uyghurlar bardur. Birinchi ewlad, yeni se'udi erebistanida tughulghan birinchi ewlad Uyghurlardin Uyghur tilini bilidighanlar aran %30ni teshkil qilidu. Qalghanliri peqet ereb tilida sözlishidu. (Ömerjan toxti)