Xitay ölkiliride shinjang toluq ottura sinipi échish - xitayning shinjangning muqimliqini ishqa ashurush istratégiyisining bir qismi

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

2006 – Yili 13 – öktebir küni oqughuchilar xotendiki bir qosh tilliq mekteptiki xitay xelq jumhuriyitining qurghuchisi maw zédongning resimi ésilghan sinipqa kirmekte. AFP

2000 ‏ - Yili 4 - ayning 6 – 7 - künliri xitayning merkizi béyjingda, xitay kompartiyisi merkizi komitéti dölet ishliri kabinéti (gowuyü'en ben'gungting) 1999 - yili 85 - nomurluq höjjitini emeliyleshtürüsh xizmet yighini chaqirildi. Mana bu yighin del xitay hökümitining xitay ölkiliride mexsus Uyghur éli az sanliq millet balilirini terbiyileydighan toluq ottura siniplirini échish pilanining resmiylishishining birinchi qedimi idi.

Shinjang toluq ottura sinipi échish heqqide "xitay ma'arip ministirliqining ichki höjjiti" diki muhim qurlar

Yighin'gha xitay dölet ishliri kabinéti, ma'arip ministirliqi, milliy ishlar komitétining rehberliri we shinjang toluq ottura sinipliri échish qarar qilin'ghan ölke hem sheherlerning munasiwetlik ademliri bolup yetmishche adem qatnashti.

Xitay ma'arip ministirliqining mezkur yighinning rohini öginish hemde estayidil emeliyleshtürüsh heqqide tarqatqan ichki höjjitide merkezning xitay ölkiliride shinjang sinipi échish istratégiyisining muhim bir siyasiy istratégiye ikenliki mundaq sherhlen'gen:

"Ichkiri ölkilerde shinjang toluq ottura siniplirini échish, xitay merkizi komitéti siyasiy byurosining "shinjangning muqimliqini qoghdash mexsus yighini" da élin'ghan qarar. Merkezning bu heqte 1996 - yilliq 7 - nomurluq höjjitide "2000 - yili 9 - ayning birinchi küni béyjing, shangxey, tyenjin qatarliq 12 sheherdiki 25 ottura mektep resmiy ders bashlashqa kapaletlik qilishi kérek. Merkezning shinjang siniplirini échish qarari, gherbni échish istratégiyisining muhim bir qismi, bu shinjangning tereqqiyatini muqimliqini ilgiri sürüsh, milletler ittipaqliqini kücheytip, döletning bir pütünlikini qoghdash, uzaq muddetlik tinchliq hem tereqqiyatni meqset qilghan muhim siyasiy istratégiyilik pilan" déyilgen.

Shinjang sinipi échilghan ölkilermu merkizi béyjingning bu siyasiy istratégiyilik pilanini orunlashni siyasiy wezipe süpitide jiddiy üstige alghan bolup, jyangsu, shendung qatarliq ölkilik hökümetning bu heqtiki ichki höjjetliride "merkizi hökümetning shinjang siniplirini échish wezipisini bizge bérishi, bizge ishen'genliki, biz bu siyasiy wezipini estayidil orunlishimiz shert. Bu shinjangning muqimliqini ishqa ashurup, milliy bölgünchilikke qarshi turup, junggoning pütünlükini qoghdashtiki muhim hem uzaq muddetlik wezipe" dep tekitlen'gen.

Siyasiy idiyiwi terbiye birinchi orunda

Xitay ma'arip ministirliqining shinjang sinipini échish xizmitige quyulidighan telepler toghrisida her qaysi ölkilik hökümet hem ma'arip nazaretlirige tarqatqan höjjitide shinjang toluq ottura siniplirigha qobul qilinidighan oqughuchi hemde oqutquchilarni tallighanda hemde oqutush ishlirida siyasiy idiyiwi terbiyini birinchi orun'gha qoyush alahide tekitlen'gen, yeni höjjette mundaq déyilgen:

Ichkiri ölkilerde shinjang toluq ottura siniplirini échish, kompartiye merkizi komitétining shinjangning muqimliqini ishqa ashurush istratégiyilik pilanining muhim bir qismi.

"Ichkiri ölkilerde shinjang siniplirini échish, kompartiye merkizi komitétining gherbni échish istratégiyisining muhim bir qismi, bu siyasiyliqi küchlük her sahelerge chétilidighan küchlük mes'uliyetchanliq telep qilidighan xizmet. Shunga hökümet buninggha alahide siyaset békitken. Shinjang sinipliri alahide xaraktérge ige kolléktip, shunglashqimu oqughuchi, oqutquchilarni tallighanda eng aldi bilen ularning siyasiy idiyisige yuqiri telep qoyush kérek, ulargha yéqindin köngül bölüsh bilen qattiq bashqurushni birleshtürüp, ularni intizamchan, siyasiy meydani éniq, milliy bölgünchilikke qarshi turidighan, kelgüside döletke menpe'et yetküzidighan qilip terbiyilep chiqishqa kapaletlik qilish kérek ".

Bulardin bashqa shinjang sinipigha oqughuchi qobul qilghanda 90% az sanliq millet 10% xitay nisbitini saqlash bilen teng oqughuchi qobul qilish kölimini yildin ‏ - yilgha ashurup 2007 - yiligha barghanda besh ming oqughuchi qobul qilish, töt yil oqutush jeryanida siyasiy idiyiwi terbiyini béshigha, uningdin kéyin xitay tili terbiyisi we bashqa tereplerni birleshtürüsh, asasliq, shinjang tarixi dersi hemde milliy bölgünchilikke qarshi turush siyasiy idiyiwi terbiyisini merkez qilish belgilen'gen.

Uyghur élidiki teshwiqatlar

Gerche bezi Uyghur ziyaliyliri Uyghur balilirini xitay ölkiliride échilghan xitay toluq ottura siniplirida terbiyileshni anche qarshi almay, xitayning bu xil siyasitige guman bilen qarawatqan bolsimu, emma xitay hökümitining mezkur siyasetni ishqa ashurushta qolliniwatqan namrat yéza - qishlaqlardiki az sanliq millet balilirini tallash, heqsiz oqutush qatarliq ewzel shara'itliri hem teshwiqatliri, köp sandiki ata - anilarning mayilliqini qolgha keltürgen. 2000 - Yilidin hazirgha qeder Uyghur élidin xitay ölkiliridiki shinjang toluq ottura siniplirigha ewetilgen az sanliq millet balilirining sani 10 mingdin ashqan. 2007 - Yili yene besh ming oqughuchi qobul qilinmaqchi.

Xitayning teshwiqat xewerliride Uyghur rayonidiki ata ‏ - anilarning shinjang sinipigha balilirini ewetish qizghinliqi alahide üstün bolmaqta, yilda imtihan béridighan oqughuchilar qobul qilinidighan oqughuchilardin nechche on hesse küp bolmaqta deydu. Chünki igilishimizche, Uyghur élidiki ata ‏ - anilar hemde oqughuchilar asasen buni xitay hökümitining özlirige qilghan yardimi, köngül bölgenliki, balilirining istiqbali üchün muhim bir purset depla qaraydu xalas. Biraq bu sadda bir ma'arip siyasiti yaki az sanliq millet ma'aripini güllendürüsh pilani emes, ashkarilan'ghinidek siyasiy gherez yoshurun'ghan uzaq muddetlik istratégiyilik pilan.

Emma Uyghur aptonum rayonining xitay ölkiliride shinjang toluq ottura siniplirini échish heqqide élan qilip kéliwatqan melumat hem teshwiqatlirida bolsa "bu merkizi hökümetning Uyghur élining tereqqiyatini, az sanliq millet ma'aripini qollighanliqi, bu Uyghur élining kelgüsi tereqqiyati üchün élin'ghan alahide siyasiti" dep élinip uning xitay hökümitining siyasiy istratégiyilik pilani ikenliki tilgha élinmaydu.

Biraq Uyghur aptonum rayonida turup merkezning biwaste bashqurushidiki bingtu'enning bu heqte tarqatqan ichki höjjitide bolsa " ichkiri ölkilerde shinjang toluq ottura siniplirini échish, kompartiye merkizi komitétining shinjangning muqimliqini ishqa ashurush istiratégiyilik pilanining muhim bir qismi" dep sherhilen'gen.

Bu heqte bingtu'enning tor bétide 2004 - yili 5 - ayning 18 ‏ - küni tarqitilghan bir höjjette "buningdin kéyin bir mezgilgiche yuqirining Uyghur élining muqimliqini ishqa ashurush istratégiyisi asasen "gherbning gazini sherqqe yötkesh qurulushini yürüshleshtürüsh, teb'iy gaz, néfit, kömür we bashqa yer asti bayliqlarni échish we paydilinishni kücheytish, qosh tilliq ma'aripni kücheytip xitay hem milliy mekteplerni birleshtürüsh, shinjang siniplirining kölimini kéngeytish, üch xil küchlerge zerbe bérishni dawamliq boshashturmasliq" larni asas qilidu. Bu merkezning shinjangning muqimliqini ishqa ashurushtiki uzuq muddetlik istratégiyilik pilani déyilgen.

Shinjang sinipi oqughuchilirini némiler kütüp turidu?

Xitay kompartiyisi siyasiy byurosining ezasi, Uyghur aptonom rayonining sékrétari wang léchu'en 2005 - yili 6 - ayning 24 - küni échilghan "shinjang toluq ottura siniplirini kéngeytish" yighinida "shinjang sinipliri siyasiy idiyiwi terbiyisi bérishni aldinqi wezipe qilish kérek" dégenni qayta tilgha élip "memlikitimiz 2000 - yilidin bashlap shinjang toluq ottura sinipliri tesis qilghandin buyan chet'ellerdiki üch xil küchler, bu siniplardiki az sanliq millet oqughuchilirining idiyiside singip kirishni meqset qilip keldi, shunga hazirqidek murekkep siyasiy weziyette shinjang sinipi oqughuchilirigha siyasiy idiyiwi terbiyini kücheytish intayin zörür, oqughuchilarning siyasiy idiyisidiki özgirishlerni yaxshi igilep, ulargha milliy bölgünchilikke qet'iy qarshi turush, her qandaq diniy pa'aliyetke qatnashmasliq, markisizm terbiyisi, dölet pütünlüki terbiyisi hem teshwiqatlirini kücheytip, bölgünchilik idiyilirining singip kirishining aldini tosash kérek" dep jiddiy tekitligen.

Chet'ellerdiki Uyghur teshkilatliri hemde Uyghur ziyaliyliri birdek, xitayning shinjang siniplirini échishning, az sanliq millet balilirini til, ma'arip, örp adet hetta idiye jehettin assimilyatsiye qilip, kelgüside ularni Uyghur éli hem xelqi üstidin dawamliq mustemlike siyasitini yürgüzüshte qul qilip ishlitishtek yawuz meqsetler yoshurun'ghan pilan ikenlikini otturigha qoymaqta.

Öz yurtidin, méhriban ata ‏ - anisidin ayrilip pütünley yad muhitqa bérip oqushqa mejbur boluwatqan balilarning qelbide bolsa peqet tiriship öginip oqushni tamamlap ata ‏ - anisining qoynigha qaytish, yaramliq adem bolup yurtini güllendürüsh, kelgüsidiki güzel arzulirigha yétishtek armanlar yoshurun'ghan. Emma ular xitay ölkiliride échilghan shinjang sinipidin ibaret alahide siyasiy xaraktérini alghan muhitqa kélishi bilenla uchrawatqini xitayning yuqiriqidek siyasiy istiratégiyilik pilanigha asasen békitilgen tügimes siyasiy terbiyiler.

Undaqta oqushni püttürgendin kéyin ularni yene némiler kütüp turidu? shinjang sinipi oqughuchiliri éytqandek "hökümetning ghemxorluqigha jawab qayturush". Undaqta qandaq qayturush kérek? oqughuchilar buni belgiliyelemdu? belgilesh hoquqimu yoq, chünki buni xitay hökümiti belgileydu. Oqughuchilarning teqdirinichu?..... (Gülchéhre)