Әркинлик сарийи: хитай һәр хил усуллар билән мәтбуат әркинликини контрол қиливатиду

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

2002-Йили июлда, хитай сақчиси бир торханини тәкшермәктә. Хитай һөкүмити нурғун пул хәҗләп интернетни тосуш арқилиқ, хәлқниң әркин торға чиқишиға тосқунлуқ қилмақта. AFP

Мәркизи вашингтондики әркинлик сарийи йеқинда доклат елан қилип, хитай һөкүмитиниң һәр хил усуллар билән мәтбуат саһәсини контрол астиға елип келиватқанлиқини илгири сүрди. Әркинлик сарийиниң доклатта әскәртишичә, хитайда мәтбуат органлириниң рәһбәрлири ахбарат хадимлири әмәс, һөкүмәт әмәлдарлири сүпитидә вәзипә иҗра қилмақта.

Ахбарат орунлириниң баш муһәррири ахбарат хадимлири әмәс

Әркинлик сарийи доклатта, хитай һөкүмити мәтбуат саһәсигә қарита қандақ хәвәрләрни елан қилиш мәсилисидә мәзмун җәһәттин назарәт елип берипла қалмай, қануни чәклимиләр вә иқтисади вастә қатарлиқ көп хил усуллар билән ахбарат органлирини контрол қилишни күчәйтмәктә, дәйду.

Доклатта әскәртишичә, хитайдики һәр қайси чоң гезит -жорналлар вә асаслиқ мәтбуат вастилириниң баш муһәррирлири вә идарә башлиқлири мәркизи тәшвиқат бөлүми тәрипидин тәйинлиниду. Бу кишиләр әзәлдинла ахбарат хадимлири әмәс, бәлки һөкүмәт әмәлдарлириниң салаһийитигә игә болуп, кадирлар җәһәттики бу хил контрол қилиш хитайда һәр қайси гезит -жорналлар вә ахбарат вастилирини буйруқнила аңлайдиған, тәшвиқат бөлүмлири рухсәт қилмиса һечнимини хәвәр қилалмайдиған әһвалға чүшүрүп қойған.

Доклатта мундақ дәйду: җоңгода ахбарат оригиналлирини тәкшүрүш қатму - қат контрол қилиниду. Адәттики тәһрирдин тартип, һәр қайси бөлүм мәсуллири вә баш муһәррирләргичә хәвәр мәзмуниниң сиясәткә уйғун яки уйғун әмәслики үстидин тәкшүрүш елип баридикән.

Уйғур елидики әһвал техиму еғир

Айгул ханимниң әскәртишичә, хитай һөкүмитиниң ахбарат саһәсини контрол қилиш сиясити хитай бойичә уйғур аптоном районида әң еғир. У, райондики һәр қайси дәриҗилик партком тәшвиқат бөлүмлириниң шу җайлардики сәзгүр мәсилиләр вә назук темилар һәққидә мақалә - хәвәр елан қилишни контрол қилидиғанлиқини билдүрди. Айгул ханим йеқинғичә уйғур аптоном райониниң или вилайитидә яшиған вәзийәт көзәткүчиси иди. У һазир америкида яшимақта.

Әркинлик сарийиниң доклатида көрситилишичә, хитай һөкүмитиниң мәтбуат органлирини контрол қилиштики йәнә бир усули мәркизи тәшвиқат бөлүми арқилиқ һәр дәриҗилик парткомларниң тәшвиқат бөлүмлиригә уқтуруш тарқитип, қандақ мәзмундики хәвәрләрни елан қилиш, қандақлирини чәкләш вә бәзи конкрет сәзгүр вәқәләрни қандақ бир тәрәп қилиш тоғрисида йолйоруқ бериш қатарлиқларни өз ичигә алиду.

Хитай рәңлик инқилабтин әнсиримәктә

Хитай көзәткүчилириниң әскәртишичә, җоңго һөкүмитиниң йеқиндин бери ахбарат саһәсини қаттиқ контрол астиға елишидики сәвәб, йәр зимин маҗраси вә бай -кәмбәғәллик пәрқиниң техиму чоңийип кетиши қатарлиқ бир қатар иҗтимаий зиддийәтләр хитайда сабиқ совет иттипақи җумһурийәтлиригә охшаш рәңлик инқилабни кәлтүрүп чиқириштин әнсирәватқанлиқиниң мәһсули икән.

Бу мәсилә һәққидә сәй йоңмей ханим, "өткән йили мәркизи тәшвиқат бөлүминиңла әмәс, компартийә мәркизи комитет пүтүн түзүлмә бойичә оттура асияда йүз бәргән рәңлик инқилабниң җоңгода йүз беришидин сақлиниш тоғрисида һөҗҗәт чүшүргән. Шуниңдин кейин компартийә мәтбуат саһәсидә буниңға даир мәсилиләргә техиму сәзгүрлүк билән муамилә қилидиған болди," дәйду. Сәй йоңмей ханим хоңкоңда чиқидиған" ечиветиш " жорнилиниң мәсул муһәррири.

Хитайниң контрол қилиш ватилири үзлүксиз өзгирип бармақта

Әркинлик сарийиниң доклатида әскәртишичә, хитайда ахбаратниң базарлишиши, интернәтниң өзликсиз омумлишишиға әгишип, хитай һөкүмитиниң мәтбуат саһәсини контрол қилиш ватилириму үзлүксиз өзгирип бармақта.

Бейҗиң даирилири хитай тор понкитлиридин назук темидики хәвәрләрни контрол қилишни тәләп қилипла қалмай, Yahoo вә Google ға охшаш хәлқара чоң ширкәтләрни хитай һөкүмити билән һәмкарлишишқа мәҗбурлап, америка дөләт мәҗлисиниң диққитини қозғайдиған мәсилә болуп қалған. Сәй йоңмейниң әскәртишичә, хәлқара чоң ширкәтләр көп һалларда пайдини көзләп, бейҗиң һөкүмитиниң бесимиға тиз пүкмәктә. Сәй йоңмей, " җоңго даирилириниң әнәниси бойичә ахбарат дәйдиған бир нәрсә мәвҗут әмәс, ахбарат бу йәрдә бир тәшвиқат канийи. Бейҗиңниң нәзиридә гезит -жорналлар немини хәвәр қилмақчи болса хитай һөкүмитиниң мәйданини әкс - әттүргән болуши керәк, " деди .

Әмма әркинлик сарийи доклатта әскәртишичә, хитайда ахбаратниң базарлишишиға әгишип, йәрлик мәтбуатлар мәркизи мәтбуатлар билән риқабәтлишидиған, хәвәр мәнбәәлири көп хиллишидиған вәзийәт мәйданға кәлгән. Әркинлик сарийи доклатиниң ахирида, хитай һөкүмити йәр шарилишишниң түрткиси астида ахбарат әркинликигә болған контроллуқни пәйдин - пәй бошаштуриду, дәйду. (Әркин)