Dunya axbarat erkinlik küni we xitaydiki weziyet

• Muxbirimiz peridening bu heqtiki melumati
• Download story audio

2002-Yili iyulda, xitay saqchisi bir torxanini tekshérmekte. Xitay hökümiti nurghun pul xejlep intérnétni tosush arqiliq, xelqning erkin torgha chiqishigha tosqunluq qilmaqta. AFP

Dunya axbarat erkinlik künide her qaysi döletlerdiki axbarat erkinliki mesilisi xelq'araning diqqitini tartiwatqan mezgilde, xitayning söz erkinliki we axbarat erkinlikige tutqan pozitsiyisi arqa-arqidin tenqidke uchrimaqta.

"Chégrisiz muxbirlar teshkilati" bu munasiwet bilen élan qilghan doklatida, xitayning wéytnam we shimaliy koriye qatarliq döletler bilen bir qatarda axbarat erkinlikke qattiq cheklime qoyidighan dölet hésablinidighanliqini, bolupmu intérnétning 15 chong düshmen dölitining biri ikenlikini körsetti. Emma amérikidiki "muxbirlarni qoghdash komitéti" ning bu yil békitken dunyadiki axbarat erkinliki eng nachar 10 döletning ichige xitay kirgüzülmigen. Bu tizimlikte shimaliy koriye aldinqi orun'gha qoyulghan we uninggha süriye, kuba, türkmenistan we özbékistan qatarliq döletler kirgüzülgen .

Xitay hökümitining metbu'atqa bolghan kontrolliqi burunqidinmu qattiq

Biz bu munasiwet bilen "muxbirlarni qoghdash komitéti" ni ziyaret qilduq. Ziyaritimizni qobul qilghan mezkur uyushmining asiya bölümi dériktori pawil diyaz, gerche xitay bu eng nachar 10 dölet tizimliktin chüshüp qalghan bolsimu, lékin xitayda muxbirlarning yenila chong tehdit astida ikenlikini, shundaqla xitay hökümitining metbu'atqa bolghan kontrolliqining burunqidinmu qattiq boluwatqanliqini bildürdi:

"Biz yéqinda xitayni ziyaret qilghan mezgilimizde, xitay we chet'ellik muxbirlar bilen söhbetleshtuq. Bizning buningdin alghan bir omumiy tesiratimiz, hazir xitay hökümitining axbaratqa bolghan kontrolluqi, 1989‏- yilidiki tyen'enmén weqesidin buyanqi eng qattiq bolghan bir mezgil iken. Xitay peqet intérnétke bolghan kontrolluqni kücheytipla qalmay, radi'o-téléwiziye we gézit-jornallarnimu küchlük kontrol qilghan".

Hazir xitay hökümitining axbaratqa bolghan kontrolluqi, 1989‏- yilidiki tyen'enmén weqesidin buyanqi eng qattiq bolghan bir mezgil iken. Xitay peqet intérnétke bolghan kontrolluqni kücheytipla qalmay, radi'o-téléwiziye we gézit-jornallarnimu küchlük kontrol qilghan.

Pawil diyaz changshada chiqidighan "soda-sana'et kündilik géziti" ning muxbiri shi tawni misal keltürdi. Shi taw xitay teshwiqat ministirliqining barliq gézit-zhornallargha bolghan kontrolluqini pash qilghanliqi we 4‏-iyun tyen'enmén oqughuchilar herikitining 15 yilliqini xatirilesh mezmunidiki uchurlarni tarqatqanliqi sewebidin, xitay uninggha "dölet mexpiyetlikini ashkarilashqa urun'ghan" dégen jinayet bilen 10 yilliq qamaq jazasi bergen idi. Buningdin sirt yene, "nyo-york waqti" gézitining analizchisi jaw yen 2004‏- yili xitay hökümiti teripidin oxshashla "dölet mexpiyetlikini chet'elge ashkarilashqa urun'ghan" dégen eyiblesh bilen qolgha élin'ghan. Xitay da'iriliri uni jyang zéminning herbiy komitéttiki wezipisidin istipa bérishige a'it uchurlarni nyo-york waqti gézitige ewetken dep guman qilghan. Lékin xitay hökümiti téxi yéqinda yéterlik ispatlarning yoqliqidin jaw yen'ge bérilgen barliq eyibleshlerni bikar qildi:

" Biz hökümetning bu heriketlirini peqet chüshenmiduq. Ular jaw yen'ge bérilgen eyibleshlerni bikar qilip turup, uni téxiche qoyup bermidi. Biz buni peqetla adil bolmighan heriket dep qaraymiz. Esli xitay hökümiti uni derhal qoyup bérishi kérek idi".

Pawil diyaz sözide yene, xitay hökümitining intérnétke bolghan kontrolluqini eyiblidi. Xitay da'iriliri ötken yili 12‏- ayghiche bolghan mezgilde 32 neper muxbirni qolgha alghan bolup, buning arisida 15 ining qolgha élinishi intérnétke chétilghan iken. Xitay teshwiqat ministirliqi ötken yili yene, bir qatar yéngi belgilimilerni chiqirip, xitaydiki intérnét shirketlirini xitay hökümiti bilen hemkarlishishqa mejburlighan.

Intérnét torbetlirige bolghan nazaret kücheytildi

Béyjingdiki öktichi zat lyu shyawbo bu heqte radi'omizning ziyaritini qobul qilip, ötken bir yilning ichide xitaydiki az bolmighan gézit-zhornallarning sezgür témilarda maqale élan qilghanliqi sewebidin zerbige uchrighanliqini körsetti. Bezi gézit-zhornallar mejburiy toxtitiwétilgen bolsa, beziliri musadire qilin'ghan, shundaqla mes'ul tehrir we muxbirlar oxshimighan derijide jazalan'ghan. Lyu shyawboning éytishiche, ötken yili 9‏- ayda xitay hökümiti intérnét uchur tarqilishi we qol téléfoni uchurlirigha qarita yéngi bir qatar nazaret qilish belgimilirini élan qilghan:

"Hazir téxi nurghun kishilerning maqaliliri chet'ellerde élan qiliniwatidu. Lékin élan qilinip bolghandin kéyin, xitay hökümiti sezgür témida sözligen dep qarighanlarni bir-birlep qolgha éliwatidu. Shi taw we yang tyenpinglar buning tipik misalliri. Bundaq ishlar jiq körilidu. Her yili dégüdek bar".

Amérikidiki "muxbirlarni qoghdash komitéti" 1981‏- yili qurulghan musteqil teshkilat bolup, bu orun dunyaning her qaysi jayliridiki axbarat erkinliki we muxbirlarning hoquqi weziyitini közitip turidu. Bu organ hökümet orunliridin héchqandaq kirim almaydu. (Peride)