Türkiyide türkolog baymirza hayit ependi xatirilendi

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xatirilesh yighinidin bir körünüsh

Türkistanliq büyük bilim adimi, türkolog, doktor baymirza hayit 10-ayning 31-küni gérmaniyede alemdin ötken idi. Ölümidin 50 kün ötkendin kéyin türkiyining paytexti enqerede türkiye bash ministirlik tarmiqidiki türk til tarix medeniyet yüksek idarisining orunlashturushi bilen bay mirza hayitni xatirlesh yighini ötküzüldi. Yighinda qazaqistan jumhur re'isliki tarmiqidiki medeniyet ministiri bashliqi ataqliq türkolog proféssor, doktor mirzatay joldashbékof, türkiye gebze téxnika énistituti mudiri proféssor, doktor salih aynural, koch uniwérsitéti oqutquchisi proféssor, doktor timur koja'oghlu we bay mirza hayitning jiyen qizi, istanbul uniwérsitéti oqutquchisi proféssor, doktor ayfer qaynarja xanim qatarliqlar bay mirza hayitning hayati, kishiliki, eserliri we türkologiye sahesige qoshqan töhpisi heqqide söz qildi. Murasimgha parlamént ezasi proféssor, doktor newzat yalchintash, sabiq ministir namik kémal zeybek we nurghun mutexessisler qatnashti.

Doktor baymirza hayit 1917-yili özbékistanning namen'gan wilayitide tughulghan bolup, 1937-yili tashkent uniwérsitéti tarix fakultétini püttürgen. Baymirza haytining bukün'giche türkistan heqqide yazghan yüzlerche maqaliliri we kitabliri bar. Uning némis tilida yézilghan türk dunyasida rus émpiriyalizimining ayaq izliri, sowét ittipaqidiki türkiy milletlerning we islamiyetning bezi mesililiri, basmichilar, 1917-yilidin 1934-yillirida türkistan milli inqilabi, rus ishghali astidiki türkistan we islam, rusiye bilen xitay otturisida türkistan qatarliq kitapliri türkchige terjime qilinip neshir qilin'ghan.

Xatirlesh yighinida meshhur qazaq türkolog mirzatay joldashbékof mirza hayit heqqidiki eslimilirini anglitip mundaq dédi:

"Rehmetlik baymirza hayitni eslesh yighini ötküzgenlikinglar üchün silerni tebrikleymen. Men doktor baymirza hayitni 1994-yili körgen idim. U waqitta qazaqistan jumhuriyitining iranda turushluq bash elchisi wezipisini ötewatqan idim. Meshhur türkistan mutexessisi baymirza hayitni körüsh üchün gérmaniyining köhin shehirige bardim. Bu ziyaritimide türkistanning teqdiri heqqide uzun uzun söhbet élip barduq. Rehmetlik türkistandin yiraqta weten hesiriti chékiwatqan idi. Türkistan heqqide eslimilirini bizge anglatqan waqtida intayin hayajanlinip kétetti. U manga ‘biz ömrimiz boyiche türkistan üchün qolimizdin kelgenni qilduq. Millitimiz heqqidiki heqiqetlerni yazduq. Sowét ittipaqi mezgilide biz türk dunyasi bir birimizdin xewersiz yashiduq. Emdi bolsa türk dunyasining köpi musteqillikke érishti, musteqilliq yashisun. Büyük türkistanni qurup chiqish üchün birlik ittipaqliq lazim’".

Joldashbékof öz wetini bolghan özbekistan teripidin qoghlap chiqirilghan bay mirza hayitning könglini yasash üchün uni qazaqistan'gha teklip qilghanliqini éytip mundaq dédi:

"Baymirza hayit bilen munasiwitimiz üzülmidi. Öz wetinidin qoghlap chiqirilghan ögey bala mu'amilisi körgen, yüriki yarilan'ghan baymirza hayitning könglini élish üchün uni qazaqistan'gha teklip qildim. Abayning tughulghanliqining 107 yilliqi munasiwiti bilen ötküzülgen yighin'gha kelgen idi we qazaqistandiki bilim ademliri bilen uchriship intayin söyün'gen idi. Bay mirza hayit türkistan tetqiqat merkizini qurup tetqiqat élip barmaqchi idi. Lékin buninggha ömri yar bermidi. Bay mirza hayitni tenqid qilip uning maqalilirini chürüsh üchünla rusiyide 300ge yéqin maqale we doktor ilmi maqalisi yézilghan idi".

Koch uniwérsitéti oqutquchisi proféssor, doktor timur koja'oghlu bay mirza hayitning türkistan yétishtürgen eng ulugh alim ikenlikini, uning özbékistan, qazaqistan dep atighanda intayin achchiqlinidighanliqini éytip mundaq dédi:

"Bay mirza hayit pütün eserlirining ismini türkistan tarixi dep ataytti. Mesilen, basmichilar tarixini yazghan waqtidimu türkistandiki basmichilar herikiti dep isim bergen idi. Biz türkistan dégende köpinche hallarda peqet gherbi türkistannila isimizge alimiz. Emma türkistan diginimizde bu sherqiy türkistannimu gherbi türkistannimu öz ichige alidu. Bay mirza hayit bunimu nahayiti toghra izahlap xitay bilen rusiye otturisida türkistan dep ataytti. Hetta shundaq dep kitabimu neshir qilin'ghan. Yeni u türkistan eslide bir zémin, peqet sowét ittipaqi we xitaylarning bésiwélishdin kéyinla mushundaq sherqiy türkistan we gherbiy türkistan dep atilishi dep atilip qalghan deytti. Bay mirza hayitning xitay bilen rusiye otturisidiki türkistan namliq meshhur kitabida hem sherqiy türkistanning hem gherbiy türkistanning tarixi etrapliq anglitilghan".

Baymirza hayitning jiyen qizi ayfer qaynar xanim bay mirza hayitning hayati heqqide melumat bergendin kéyin uning bilen özbékistan'gha qilghan ziyaritini anglitip mundaq dédi:

"U öz wetendashlirini nahayiti yaxshi köretti. U her da'im shundaq deytti. Weten söyer bolush asan emma wetenperwer bolush qéyin deyitti. U özbékistan musteqil bolghandin kéyin özbékistan'gha bardi. Biz bille barduq. Uning tuqqanliri intayin namrat turmush kechürüwatqan bolup, hetta su turbisimu yoq idi. Biz uyerge bargha waqtimizda pütün tuqqanliri, tonush bilishliri nahayiti qizghin kütuwaldi. Buningdin endishige chüshken özbék hökümiti biz uyerde turghili 17 kün bolghanda bizning 24 sa'et ichide özbékistandin chiqip kétishimizni buyruq qildi. Biz bu uqturushni alghinimizda intayin heyran qalduq. Bu tagham baymirza hayitqa intayin éghir keldi. Ömür boyi wetini üchün küresh qilip axirida wetinining bundaq mu'amilisige uchrash uninggha bek éghir kelgen idi. U ékkinji qétim öz wetini teripidin musapir qilin'ghan idi. Ene shundin kéyin tagham baymirza hayitning késili kündin kün'ge éghirlap bu dunyadin ayrildi.