Xitay bilen rusiye b d t ning bérma kishilik hoquqi qararini néme üchün ret qildi ?

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Amérika bilen en'giliye teripidin otturigha qoyulghan bérma kishilik hoquqi heqqidiki teklip layihiside bérma herbiy da'irilirini bérma memliketlik démokratiye ittipaqi rehbiri angsen suchi we siyasi mehbuslarni qoyup bérish, bérmidiki az sanliq milletlerge qoralliq hujum qilishni toxtitish, démokratik islahat élip bérish we bérmidiki öktichi partiyiler bilen söhbet élip bérishqa ündigen idi. Bu teklip layihisi b d t xewpsizlik kéngishide ret qilish hoquqigha ige besh da'imiy eza dölet ichidiki xitay bilen rusiyining qarshi turushigha uchridi we teklip layihisi xewpsizlik kéngishining maqulliqini alalmidi.

Rusiye: bu xewpsizlik kéngishining xizmet da'irisidiki mesile emes

Mezkur qarar layihisini amérika bilen en'giliye otturigha qoyghan bolsimu, lékin bu layihini xewpsizlik kéngishidiki 15 dölet ichide fransiye, bélgiye, italiye, panama, péru, slowakiye we gana qatarliq köp sandiki döletler qollidi. Teklip layihisige xitay, rusiye we jenubiy afriqa qatarliq az sandiki döletler qarshi chiqqan. Ularning ichidiki xitay bilen rusiye xewpsizlik kéngishining qararlirini ret qilish hoquqigha ige döletler idi.

Rusiye bilen xitay, bérmining memliket ichidiki ehwallar xelq'ara tertipke tehdit séliwatqan shundaqla mezkur qarar layihisi xewpsizlik kéngishining xizmet da'irisidiki mesile emes, dep qaraydighanliqini we mushu sewebler tüpeyli teklip layihisini ret qilghanliqini bildürmekte.

Rusiyining b d t diki wekili chorkin, "biz xewpsizlik kéngishide uning hoquqi da'irisi sirtidiki mesililerni muzakire qilishni qollimaymiz" dep tekitligen bolsimu, lékin amérikining b d t diki da'imi wakaletchisi wolf, qarar layihisining ret qilin'ghanliqi "kishini ümidsizlendüridighan netije " dep körsetti. U, "qoshma shtatlar xewpsizlik kéngishining bu qarar layihisini ret qilghanliqidin chongqur epsuslandi. Bu qarar layihisi xewpsizlik kéngishining öz xelqini xalighanche tutqun qilidighan, ten jazasi béridighan, basqunchiliq qilidighan we ölüm jazasigha höküm qilidighan bérma herbiy da'irilirige bérmida özgirish élip bérish kérekliki toghrisida küchlük we jiddiy heydekchilik qilish rolini oynaytti" deydu.

Mutexessisler: xitay we rusiye özining kelgüsini oylidi

Bu xewpsizlik kéngishidiki 2 da'imiy eza döletning 1989 - yildin béri tunji qétim b d t xewpsizlik kéngishi qararlirini birla waqitta ret qilishi bolup hésablinidu shundaqla bu xitayning 1972 - yili b d t gha resmiy eza bolghandin béri ret qilish hoquqini tunji qétim rusiye bilen birge qollinishidur.

Xitay néme üchün rusiye bilen birge ret qilish hoquqini qollandi ? bezi közetküchilerning eskertishiche, xitay, kishilik hoquqni shundaqla Uyghur we tibetlerning hoquqini depsende qilish, rusiye chéchenlerni basturush bilen eyiblenmekte. Bu ehwalda xitay bilen rusiye amérikining bérma kishilik hoquqi xatirisini eyibleydighan qarar layihisini qollisa, bu kelgüside ularning kishilik hoquqi xatirisini eyibleydighan qararlarni chiqirishigha ülge bolup qalidu, dep ensirigen bolushi mumkin.

Xitay da'irilirining milliy siyasiti yéqinqi yillardin béri xelq'ara kishilik hoquqi teshkilatliri we gherb döletlirining üzlüksiz tenqidige uchrimaqta. Kishilik hoquqni közitish teshkilati ötken hepte élan qilghan " yer shari kishilik hoquqi weziyitining ehwali" heqqidiki doklatta, béyjing da'irilirini "térorizimni bahane qilip, Uyghurlarni basturmaqta, dep eyibligen we xitay hökümiti her yili Uyghur aptonom rayonida élip bériwatqan atalmish " qattiq zerbe bérish" herikiti rayonda Uyghurlarni yenggillik bilen ölüm jazasigha höküm qilish, tutqun qilish, ten jazasi bérish we öltürüsh weqelirige yol échiwatqanliqini tekitligen. Rusiye bolsa chéchenlerning kishilik hoquqini depsende qilish we chéchenlerni öltürüsh bilen eyiblenmekte idi.

Bérma herbiy hökümiti bolsa teklip layihisining ret qilin'ghanliqini "bérma xelqining ghelibisila emes, belki her qaysi dölet xelqlirining ghelibisi shundaqla bérma ri'alliqining ghelibisidur "dep tekitligen. Lékin bérmidiki öktichi partiye memliketlik démokratiye ittipaqi herikitini tinch yollar bilen dawamlashturidighanliqini bildürmekte.

Mezkur ittipaqning bayanatchisi myint tyén, xewpsizlik kéngishining bérma heqqidiki qarar layihisini ret qilghanliqigha "ümidsizlenmeydighanliqini yaki ghezeplenmeydighanliqini" bildürdi. U, "bérma weziyiti xewpsizlik kéngishide muzakire qilin'ghanliqining özi bir ilgirlesh" deydu. Xewpsizlik kéngishi amérikining bérma heqqidiki teklip layihisini awazgha qoyghanda xewpsizlik kéngishidiki qatar, hindonéziye we afriqidiki kon'golar bilet tashlimidi.

Xitayning bérmidiki menpe'eti

Xitay bérmining teb'iy bayliqlar menbesige meblegh séliwatqan muhim döletlerning biri bolup, bérmining siyasiy jughrapiyilik orni xitay üchün zor istratégiyilik ehmiyetke ige. Analizchilarning eskertishiche, xitay bérma herbiy hökümitining siyasiy yölenchügila emes, belki bérma herbiy da'irilirini herbiy esliheler bilen teminleydighan dölettur.

Teywende chiqidighan "junggo waqti géziti" bérma heqqidiki bir xewiride, xitay bilen bérmining siyasi, iqtisadi alaqisi zich bolupla qalmay, xitay bérmining énérgiye we herbiy ishlirini monopol qiliwalghanliqini, bolupmu xitay xelq pulining bérmida keng qollinidighan pulgha aylan'ghanliqini yazdi.

Xitay bérmining bén'gal qoltughi sahilidiki déngiz portlirida xitay herbiy küchlirining hindi okyan'gha chiqidighan we ottura sherq rayoni bilen bolghan musapini qisqartidighan déngiz armiye bazisi qurush niyitini ipadilimekte. B d t ning perez qilishiche, bérmida siyasiy mehbuslarning sani 1100 ge yétishi mumkin. Amérika we yawropa ittipaqi bérma herbiy hökümitining nobil mukapati la'uriyati we bérma memliketlik démokratiye ittipaqining rehbiri angsen suchini nezerbent astida tutup turuwatqanliqini köp qétim eyibligen. Bezi analizchilarning eskertishiche, xewpsizlik kéngishi amérikining teklip layihisini ret qilghan bolsimu, lékin bérma weziyiti b d t ning munasiwetlik organlirida üzlüksiz otturigha qoyulushi mumkin. (Erkin)