Хитай һөкүмитиниң уйғур елини ашлиқ ишләпчиқириш базисиға айландуруш пиланида немә сәвәб бар?

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Хитайниң гәнсу, хунән вә хенән қатарлиқ җайлиридин кәлгән аққунлар 1998-йил үрумчидики бир кочида иш издәш тахтилирини есиши турмақта. Гәрчә хитай һөкүмити уйгур елидә боз йәр ечишни ашлиқ йетишмәслик сәвәбидин икәнликини тилға алған болсиму, бирақ уйғурлар буниң көплигән хитай көчмәнлирини йөткәшни мәқсәт қилғанлиқини илгири сүрмәктә. AFP

Мәлум болғандәк уйғур ели нөвәттә хитайниң нефит һәмдә пахта базиси, шинхуа агентлиқи тор бетидә 28 - январда елан қилған хәвиридин ашкарлишичә уйғур ели әмди хитайниң әң чоң ашлиқ базисиға айландурмақчи. Хәвәрдә ейтилишичә буниң үчүн хитай һөкүмити уйғур елиниң һәр қайси җайлирида йәнә 23 милйон мо боз йәр ечишни пиланлап бәзи җайларда бу пилани йүрүшләштүрүшкә башлиған.

Йеңи ечилмақчи болған боз йәрләр, алтай тағлириниң етикидики бир қисим бинәм җайлар, или дәря вадисидики йәттә наһийә, байинғулин аптонум областидики бәзи яйлақлар, ақсуниң 8 наһийиси, алтайниң бурчин, қаба наһийилиригә тәвә бинәмликләрни өзичигә алидикән. Шундақла боз йәр ечиш вәзиписи асасән хитай ишләпчиқириш қурулуш армийисигә өткүзүп берилидикән.

Биңтүәндики бир хитай деһқанниң ейтқанлири

Уйғур елидә қалаймиқан боз йәр ечиштин екологийилик бузулуш һәмдә су мәнбәси йетишмәсликкә охшаш еғир мәсилиләр келип чиқиватқан пәйттә, хитайниң бу җайда йәнә йеңидин 23 милйон мо дәк зор даиридә боз йәр ечишта мәзкур мәсилиләрни қандақ һәл қилмақчи? бу һәқтә җавабқа еришиш үчүн биз уйғур аптонум районлуқ деһқанчилиқ назарити ишханисиға телефон улиған болсақму улар телефон зияритимизни қобул қилмиди.

Биз йәнә ақсу вилайити әтрапиға җайлашқан биңтуән 1 - дивизийисиниң боз йәр ечиш ишханисиға телефон қилдуқ:

‏- яхшиму сиз? ‏- сиз қайси орундин ‏? ‏- мән әркин асия радиосидин. ‏- Һә гәп қилиң. ‏- Аңлишимчә һөкүмәттин йәнә 23 милйон мо боз йәр ечишни орунлаштуруптикәнғу, буниңдин хәвириңлар барму? ‏- йәр ечишни дәмсиз. Әмди башлидуқ. ‏- Силәрниң дивизийә қанчилик боз йәр ачмақчи? ‏- биз - 1 дивизийәниң 6 - ишләпчиқириш мәйдани һәқичан оттуз қириқ миң мо йәрни ачимиз. 1 - Дивизийәниң ачидиған омумий боз йәр мәйдани үч төт йүз миң моға барамдикин. ‏- Силәр су мәнбәсини қандақ һәл қиливатисиләр? ‏- асаслиқ тарим дәрясиға тайинимиз. Һазир су йетишмәслик мәсилиси җидди, шуңа йәр асти сүйидин пайдилниш техникисини қоллиниватиду. Һазир бар болған су вә тупрақ һәқиқәтән чәклик җидди. ‏- Ундақ болса йәнә шунчә кәң боз йәрни йеңидин ечишқа су мәнбәсини қандақ һәл қилмақчисиләр? ‏- һазир бу йәрни ачмақчи болсақ асасән йәр асти сүйидин пайдилиниш һәмдә темитип суғуруш техникилирини өстүрүп су теҗәш керәк болмиса һазирниң өзидила су интайин қис техника йетишмисә мәсилә чиқиду. Ечилидиған боз йәрләр асасән пахта һәм ашлиқ ишләпчиқириш деһқанчилиқ мәйдани қилиниду. - Әгәр қалаймиқан боз йәр ечишни байқисаңлар қандақ бир тәрәп қилисиләр? ‏- мән бу қалаймиқан йәр ечиш дегәнниң қандақ уқумлиқини билмидим, ишқилип биз биңтуән деһқанлири имканийәтниң баричә бикар қалған йәрләрни ечип униңдин пайдилинишқа тиришимиз. Буму дөләтниң пилани бойичә боливатқандикин, демисиму шинҗаңниң йери кәң униң үстигә ечилмай қалған җайлар асасән қумлуқлар. Қумлуқлар бикар туруп екологийигә һеч пайдиси йоқ, уни боз йәргә айландурсақ,, деһқанларниң иқтисади кирими көтүрүлсә, шинҗаңниң һәмдә җоңгониң тәрәққиятиғиму пайдилиқ дәп қараймиз. Әмди дөләткә елип келидиған мәнпәәтини ейтсақ, шинҗаңда һазир вәзийәт яхши ичкиридә йәр қис бир аилигә аран нәччә пуңдин тоғра келиду, улар шинҗаңда йәр ачса аз болғанда йәттә сәккиз мо һәтта оттуз қирқ мо йәргә игә болиду әмәсму, бу дегән һәссиләп пайда елип келиду- дә, нопусиму көчүп келип дөләтниң бесимини кемәйтидудә. - Ундақта уйғур елидики йәрлик хәлқ буниңға қандақ қарайду. Улар уйғур елидә нопусниң көпийиши билән йәрлириниң көчмәнләр тәрипидин игилинишини қобул қиламду? ‏- әлвәттә бу дегән миллий мәсилигә мунасивәтлик, улар әлвәттә силәр хитайлар келип бизниң йәрлиримизни игиливалдиңлар дәп қарайду. Бу бир милләтчилик идийиси. Әмәлийәттә бизму шинҗаңлиқ чүнки биз шинҗаңни ечиватқан иккинчи әвлад. Мениң дадам 1956 - йили хенәндин кәлгән. Мән мушу йәрдә туғулуп өскән. Мән өзүмни шинҗаңлиқ дәп қараймән. Биз шинҗаңни ечишта төлигән бәдилимизгә қариғанда һечқанчә мәнпәәткә еришәлмидуқ, биз йәнила техи турмуш тәрәққиятиниң улини қуруш басқучида кетиватимиз.

Боз йәр ечишму яки көчмән йөткәшму?

Хитай дөләт ишлири ахбарат ишханиси өткән һәптә мухбирларни күтивелиш йиғини ачти. Йиғинда хитай дөләтлик деһқанчилиқ министирликиниң баянатчиси хәвәр агентлиқлириға: "хитай чәтәлләрдин ашлиқ импорт қилиш биләнла дуч келиватқан җидди ашлиқ йетишмәслик мәсилисини һәл қилалиши мумкин әмәс" дәп билдүргән иди. Чүнки хитайда, терилғу йәрләрниң қисқириши, деһқанларниң йәрлирини ташлап барғанчә шәһәрләргә кириши шундақла нопусниң шиддәт билән өрлишидәк сәвәбләр билән, 2007 - йили хитайда ашлиқ йетишмәслик мәсилиси йәниму җидди түс алған.

Хәвәрдә ейтилишичә хитай һөкүмити йүзлиниватқан ашлиқ җиддийлики мәсилисини һәл қилиш үчүн қолланмақчи болған тәдбирлири ичидә боз йәр ечишни күчәйтишниму оттурға қойған.

Нөвәттә хитайдики ашлиқ баһасидиму пәвқуладдә өсүш көрүлди. Йәни нөвәттә ашлиқ баһаси 2006 - йилиға қариғанда 2. 7% Өрлигән. Хитайда мана мушундақ ашлиқ мәсилиси җиддийләшкән бир пәйттә хитай һөкүмити йәнә уйғур елидә 23 милйон мо боз йәр ачидиғанлиқи һәмдә буни мәхсус ашлиқ ишләпчиқириш мәйданлириға айландуруп, уйғур елини хитайдики юқири сүпәтлик иқтисади ашлиқ базиси қуридиғанлиқини елан қилиши уйғурларда йәнә наразилиқларни мәйданға кәлтүрүвалған болуп, дуня уйғур қурултийиниң баянатчиси дилшат ришит әпәнди бу икки мәсилини бағлап мулаһизә қилишқа болидиғанлиқини оттурға қоюп: "хитайниң уйғур елидә йәнә 23 милйон мо боз йәр ечишини, хитай дуч келиватқан ашлиқ йетишмәслик мәсилисини һәл қилишиниң бир чариси дәп қарашқа болиду, әмма буниң билән хитай һөкүмити хитайниң қосиқини беқиш мәсилисини һәл қилипла қалмай, техиму, көп нопусни уйғур елигә йөткәйду, бу хил сиясәт билән йәрлик уйғур деһқанлириниң терилғу йәрлири хитайлар тәрипидин игилинипла қалмай, йәр йетишмәслик, су йетишмәслик, екологийә бузғунчилиқи қатарлиқ нурғун мәсилиләрни техиму кеңәйтиду. Хитай көчмәнләрниң көпийиши билән уйғурлар һәр җәһәттин йәниму еғир вәзийәткә дуч келиши мумкин" деди. (Гүлчеһрә)