Xitay hökümitining Uyghur élini ashliq ishlepchiqirish bazisigha aylandurush pilanida néme seweb bar?

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitayning gensu, xunen we xénen qatarliq jayliridin kelgen aqqunlar 1998-yil ürumchidiki bir kochida ish izdesh taxtilirini ésishi turmaqta. Gerche xitay hökümiti uygur élide boz yer échishni ashliq yétishmeslik sewebidin ikenlikini tilgha alghan bolsimu, biraq Uyghurlar buning köpligen xitay köchmenlirini yötkeshni meqset qilghanliqini ilgiri sürmekte. AFP

Melum bolghandek Uyghur éli nöwette xitayning néfit hemde paxta bazisi, shinxu'a agéntliqi tor bétide 28 - yanwarda élan qilghan xewiridin ashkarlishiche Uyghur éli emdi xitayning eng chong ashliq bazisigha aylandurmaqchi. Xewerde éytilishiche buning üchün xitay hökümiti Uyghur élining her qaysi jaylirida yene 23 milyon mo boz yer échishni pilanlap bezi jaylarda bu pilani yürüshleshtürüshke bashlighan.

Yéngi échilmaqchi bolghan boz yerler, altay taghlirining étikidiki bir qisim binem jaylar, ili derya wadisidiki yette nahiye, bayin'ghulin aptonum oblastidiki bezi yaylaqlar, aqsuning 8 nahiyisi, altayning burchin, qaba nahiyilirige tewe binemliklerni öz'ichige alidiken. Shundaqla boz yer échish wezipisi asasen xitay ishlepchiqirish qurulush armiyisige ötküzüp bérilidiken.

Bingtüendiki bir xitay déhqanning éytqanliri

Uyghur élide qalaymiqan boz yer échishtin ékologiyilik buzulush hemde su menbesi yétishmeslikke oxshash éghir mesililer kélip chiqiwatqan peytte, xitayning bu jayda yene yéngidin 23 milyon mo dek zor da'iride boz yer échishta mezkur mesililerni qandaq hel qilmaqchi? bu heqte jawabqa érishish üchün biz Uyghur aptonum rayonluq déhqanchiliq nazariti ishxanisigha téléfon ulighan bolsaqmu ular téléfon ziyaritimizni qobul qilmidi.

Biz yene aqsu wilayiti etrapigha jaylashqan bingtu'en 1 - diwiziyisining boz yer échish ishxanisigha téléfon qilduq:

‏- Yaxshimu siz? ‏- siz qaysi orundin ‏? ‏- men erkin asiya radi'osidin. ‏- He gep qiling. ‏- Anglishimche hökümettin yene 23 milyon mo boz yer échishni orunlashturuptiken'ghu, buningdin xewiringlar barmu? ‏- yer échishni demsiz. Emdi bashliduq. ‏- Silerning diwiziye qanchilik boz yer achmaqchi? ‏- biz - 1 diwiziyening 6 - ishlepchiqirish meydani heqichan ottuz qiriq ming mo yerni achimiz. 1 - Diwiziyening achidighan omumiy boz yer meydani üch töt yüz ming mogha baramdikin. ‏- Siler su menbesini qandaq hel qiliwatisiler? ‏- asasliq tarim deryasigha tayinimiz. Hazir su yétishmeslik mesilisi jiddi, shunga yer asti süyidin paydilnish téxnikisini qolliniwatidu. Hazir bar bolghan su we tupraq heqiqeten cheklik jiddi. ‏- Undaq bolsa yene shunche keng boz yerni yéngidin échishqa su menbesini qandaq hel qilmaqchisiler? ‏- hazir bu yerni achmaqchi bolsaq asasen yer asti süyidin paydilinish hemde témitip sughurush téxnikilirini östürüp su téjesh kérek bolmisa hazirning özidila su intayin qis téxnika yétishmise mesile chiqidu. Échilidighan boz yerler asasen paxta hem ashliq ishlepchiqirish déhqanchiliq meydani qilinidu. - Eger qalaymiqan boz yer échishni bayqisanglar qandaq bir terep qilisiler? ‏- men bu qalaymiqan yer échish dégenning qandaq uqumliqini bilmidim, ishqilip biz bingtu'en déhqanliri imkaniyetning bariche bikar qalghan yerlerni échip uningdin paydilinishqa tirishimiz. Bumu döletning pilani boyiche boliwatqandikin, démisimu shinjangning yéri keng uning üstige échilmay qalghan jaylar asasen qumluqlar. Qumluqlar bikar turup ékologiyige héch paydisi yoq, uni boz yerge aylandursaq,, déhqanlarning iqtisadi kirimi kötürülse, shinjangning hemde jonggoning tereqqiyatighimu paydiliq dep qaraymiz. Emdi döletke élip kélidighan menpe'etini éytsaq, shinjangda hazir weziyet yaxshi ichkiride yer qis bir a'ilige aran nechche pungdin toghra kélidu, ular shinjangda yer achsa az bolghanda yette sekkiz mo hetta ottuz qirq mo yerge ige bolidu emesmu, bu dégen hessilep payda élip kélidu- de, nopusimu köchüp kélip döletning bésimini kémeytidude. - Undaqta Uyghur élidiki yerlik xelq buninggha qandaq qaraydu. Ular Uyghur élide nopusning köpiyishi bilen yerlirining köchmenler teripidin igilinishini qobul qilamdu? ‏- elwette bu dégen milliy mesilige munasiwetlik, ular elwette siler xitaylar kélip bizning yerlirimizni igiliwaldinglar dep qaraydu. Bu bir milletchilik idiyisi. Emeliyette bizmu shinjangliq chünki biz shinjangni échiwatqan ikkinchi ewlad. Méning dadam 1956 - yili xénendin kelgen. Men mushu yerde tughulup ösken. Men özümni shinjangliq dep qaraymen. Biz shinjangni échishta töligen bedilimizge qarighanda héchqanche menpe'etke érishelmiduq, biz yenila téxi turmush tereqqiyatining ulini qurush basquchida kétiwatimiz.

Boz yer échishmu yaki köchmen yötkeshmu?

Xitay dölet ishliri axbarat ishxanisi ötken hepte muxbirlarni kütiwélish yighini achti. Yighinda xitay döletlik déhqanchiliq ministirlikining bayanatchisi xewer agéntliqlirigha: "xitay chet'ellerdin ashliq import qilish bilenla duch kéliwatqan jiddi ashliq yétishmeslik mesilisini hel qilalishi mumkin emes" dep bildürgen idi. Chünki xitayda, térilghu yerlerning qisqirishi, déhqanlarning yerlirini tashlap barghanche sheherlerge kirishi shundaqla nopusning shiddet bilen örlishidek sewebler bilen, 2007 - yili xitayda ashliq yétishmeslik mesilisi yenimu jiddi tüs alghan.

Xewerde éytilishiche xitay hökümiti yüzliniwatqan ashliq jiddiyliki mesilisini hel qilish üchün qollanmaqchi bolghan tedbirliri ichide boz yer échishni kücheytishnimu otturgha qoyghan.

Nöwette xitaydiki ashliq bahasidimu pewqul'adde ösüsh körüldi. Yeni nöwette ashliq bahasi 2006 - yiligha qarighanda 2. 7% Örligen. Xitayda mana mushundaq ashliq mesilisi jiddiyleshken bir peytte xitay hökümiti yene Uyghur élide 23 milyon mo boz yer achidighanliqi hemde buni mexsus ashliq ishlepchiqirish meydanlirigha aylandurup, Uyghur élini xitaydiki yuqiri süpetlik iqtisadi ashliq bazisi quridighanliqini élan qilishi Uyghurlarda yene naraziliqlarni meydan'gha keltürüwalghan bolup, dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit ependi bu ikki mesilini baghlap mulahize qilishqa bolidighanliqini otturgha qoyup: "xitayning Uyghur élide yene 23 milyon mo boz yer échishini, xitay duch kéliwatqan ashliq yétishmeslik mesilisini hel qilishining bir charisi dep qarashqa bolidu, emma buning bilen xitay hökümiti xitayning qosiqini béqish mesilisini hel qilipla qalmay, téximu, köp nopusni Uyghur élige yötkeydu, bu xil siyaset bilen yerlik Uyghur déhqanlirining térilghu yerliri xitaylar teripidin igilinipla qalmay, yer yétishmeslik, su yétishmeslik, ékologiye buzghunchiliqi qatarliq nurghun mesililerni téximu kéngeytidu. Xitay köchmenlerning köpiyishi bilen Uyghurlar her jehettin yenimu éghir weziyetke duch kélishi mumkin" dédi. (Gülchéhre)