Уйғур елидә дәря көлләрниң булғиниши еғир бир мәсилигә айланди

• Мухбиримиз гүлчеһрәниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Хитай муһит асраш баш идариси һәмдә уйғур аптонум районлуқ муһит асраш орунлириниң тор бәтлиридин ашкарилинишичә, хитай муһит асраш органлири уйғур елиниң су мәнбәлириниң муһит булғинишини конторл қилишта җидди тәдбир қоллинишқа агаһландурған. Чүнки мунасивәтлик даирилириниң уйғур елидики асаслиқ дәря һәм көлләрдә елип барған мәхсус тәкшүрүшидин бағраш көлини өз ичигә алған җәмий 8 көл һәм су амбарлириниң еғир дәриҗидә булғанғанлиқи мәлум болған.

Тәңритағ тор бетидә чаршәнбә буниңға даир берилгән хәвәрдә көрситилишичә мунасивәтлик тәкшүрүш орунлири уйғур елидики 26 көл вә дәряда елип барған тәкшүрүшигә қариғанда, буларниң су сүпити кишини чөчүткидәк дәриҗидә омумйүзлүк начар чиққан. Буларниң ичидә бағраш көли, түмән дәряси, сайрам һәмдә қанас көллириниң булғиниш дәриҗилири бир қәдәр юқири икән.

Хәвәрдә көрситилишичә, су булғинишиға сәвәп болған асаслиқ амил, муһит қоғдаш қанун-бәлгилимилириниң яхши иҗра қилинмаслиқи вә хилаплиқ һәрикәтләрниң көп йүз бериши икән.

Бағраш -татлиқ су көлидин тузлуқ көлгә айлинип қалди

Аччиқ мисал, болупму хитайдики иккинчи чоң татлиқ су көли һесабланған, шундақла гүзәллики билән уйғур елидики һавайи дәп нам алған бағраш көли әсли уйғур елидики әң муһим татлиқ су көли болсиму, нөвәттә бу көл йилиға 480 милйон тонна паскина су вә 7 милйон тонна санаәт керәксиз суларниң қоюлиши һәмдә һәддидин зиядә көп саяһәт әхләтлири түпәйли тузлуқ көлгә айлинип қалған. Бу көлниң асаслиқ су мәнбәси көнчи дәряси әтрапиға асасән хитай ишләпчиқириш қурулуш армийиси биринчи девизийисиниң ишләпчиқириш мәйданлири һәмдә електир истансиси қәғәз завути һәмдә башқа завут карханиларниң қоюп бәргән керәксиз сулирини пүтүнләй күнчә дәрясиға қойидикән.

Униңдин башқа йеқинқи он йилдин буян бағраш көлиниң белиқчилиқ мәйдани қилинип саяһәтчиләргә кәң ечиветиши биләнму муһити еғир дәриҗидә8дә булғинишқа учриған болуп йеқинда мәхсус бағраш көли саяһәт райониға һава қатнишиму йолға қоюлған иди.

Бағраш көли һазир хитайдики иккинчи чоң қомуш ишләпчиқириш мәйдани болғандин сирт әң чоң татлиқ су белиқчилиқ мәйданиниң бири қилип ечилмақта. Шундақла илгири бағраш йезисида олтурушлуқ уйғурлар асасән тарқақлишип көлни асасән хитайлар монопул қиливалған икән.

Бағраш көли йәнә аққу, турна қатарлиқ оттуз нәччә хил қиммәтлик явайи һайван һәм учар қанатларниң макани болуп кәлгән, көл әтрапида олтурақлашқан көл сүйиниң һәм муһитиниң булғинишниң еғирлишиши билән бу җаниварларму азайған.

Бағрашниң барғанчә булғиниши конторл қилинмиди

1997 - Һәм 1998 - йиллири бағраш көлидә су булғиниш сәвәбидин 80 тонна әтрапида белиқлар өлүп көлни адәм тинғусиз һалда сесиқчилиқ қаплиғанлиқи хәвәр қилинған.

Бәзи һөҗҗәтләрдин ашкарилинишичә хитай муһит асраш идариси 2004 - йилила уйғур елидики мунасивәтлик даириләрни биңтуән мәйданлиридин һәмдә завутлардин қоюп берилгән керәксиз паскина суларниң көнчи дәрясиға қоюп берилиши билән бағраш көлиниң еғир булғанғанлиқини буни түзәш үчүн җидди тәдбир елишини агаһландурған һәмдә буниң үчүн 600милйон йүән аҗратқан.

Бу җәрянда гәрчә корлидики үч чоң қәғәз завути 2000 - йили қоюп беридиған керәксиз су миқдарини һәм булғиниш дәриҗисини төвәнлитиш буйруқи билән тақиветилгән болсиму келин узунға бармай техиму кеңәйтип қурулуп башқидин иш башлиған. Бу хилдики завутлар барлиқ керәксиз зәһәрлик сулирини пүтүнләй көнчи дәрясиға қоюп бәрмәктә. Икки йилдин кейинки йеқинқи тәкшүрүштә бағрашниң булғиниши конторл қилинмай һәтта техиму еғирлиған икән.

Бағраш көлиниң еғир булғиниши йәнә тарим дәряси сүйиниң булғинишини кәлтүрүп чиқириватқан сәвәбниң бири болуп қалған.

Биз бағраш көли җайлашқан корла шәһриниң муһит асраш идарисигә телефон қилип бағраш көлиниң булғиниш әһвали һәққидә җаваб елишқа урунған болсақму әмма улар соаллиримизға җаваб беришни рәт қилип, " бағраш көлиниң муһит мәсилиси биз билән мунасивәтсиз" деди.

Ғәрбни ечиш сияситиниң елип кәлгән тәсири

Бәзи уйғурлар уйғур елидики дәря көлләрниң булғунишниң хитай һөкүмити уйғур елидә ғәрбни ечиш сияситини йүргүзгәндин кейин техиму еғирлашқанлиқини көрсәтмәктә.

Материялларға асасланғанда хитай һөкүмити әллик йил җәрянида уйғур елиға хитай ишләпчиқириш қурулуш армийисини орунлаштуруш үчүн җәми 16 милйон мо боз йәр ачқан. Нөвәттә уйғур елиниң мәхсус ашлиқ ишләпчиқириш деһқанчилиқ йәр мәйданиниң көлими 21милйон 37миң моға йәткән болуп өткән йилға қариғанда йәнә бир милйон мо йеңидин ечилған. Уйғур елидә тез сүрәттә, пиланлиқ вә пилансиз елип бериливатқан боз йәр ечиш, уйғур елиниң нурғун су вә тупрақ байлиқлири бузғунчилиқларға учратмақта.

Су қис болуш билән тәң чәклик су мәнбәлириму булғанди

Уйғур ели муһит асраш тор бәтлиридин, хитай һөкүмитиниң су мәнбәлириниң муһити асраш вә уни башқуруш қанун бәлгилимилири нәччә он түргә бариду. Әмма мана мушуниңға охшаш қанун-бәлгилимиләргә әмәл қилмаслиқ вә бу қанунни яхши иҗра қилмаслиқи қатарлиқ сәвәбләр түпәйлидин, уйғур елидики дәря-көлләрниң су муһити кишини чөчүтидиған дәриҗидә булғанмақта. Бу қетим тәкшүрүштә булғиниш дәриҗиси еғир чиққан башқа көл дәря һәмдә су амбарлириниң булғиниш сәвәблириму юқарқидиға охшаш болуп асасән адәмләр һәмдә керәксиз сулар тәрипидин булғанған. Уйғур елидә әслила су мәнбәси кәмчил болғандин сирт асаслиқ татлиқ су йәни ичимлик су мәнбәлириниң еғир дәриҗидә булғанғанлиқи муһит асраш орунлирила әмәс, һөкүмәт даирилириниңму әндишисини қозғимақта икән.

Уйғур елиниң муһит доклатлардин мәлум болғандәк, нөвәттә тарим вә или дәряси охшашла еғир екологийилик муһит булғиниш мәсилилиригә дуч кәлмәктә. Дәря вадилириму тупрақниң қумлишиш вә шорлишиш мәсилилиригә йолуқмақта. Уйғур елидә йәнила 5милйонға йеқин деһқанниң ичимлик су мәсилиси һәл болмиди. Уйғур елидә су байлиқи қис болуш билән биргә, суни исрап қилиш әһвали еғир болмақта.

Уйғур аптоном районлуқ радио истансиси елан қилған хәвәрдә көрситилишичә, 2004‏-йилдики санлиқ мәлуматиға қариғанда, аптоном районниң киши бешиға тоғра келидиған су ишлитиш миқдари 2 миң 500 куп метирдин артуқ болуп, пүтүн хитайдики оттуричә сәвийиниң 5 һәссидин көпрәк келидикән.

Бундақ болушидики сәвәбләр болса, уйғур елиниң нурғун җайлирида су теҗәш типидики җәмийәт қуруш қариши кәмчил болуп, су теҗәш түзүлмиси вә су теҗәш тәдбирлири мукәммәл әмәс икән. Буниңдин башқа йәнә ишлитиш миқдариға қарап һәқ елиш, пилан нормисидин ашуруп ишлитишкә қарита һәқ қошуп елиш түзүлмисиму яхши әмилилийәшмигән.

Шундақла санаәт карханилириниң техника өзгәртиш хизмити арқида болғанлиқтин, бирлик мәһсулат ишләпчиқириш вә һәр он миң йүәнлик ички ишләпчиқириш қиммитини яритиш үчүн ишлитилидиған су миқдари пүтүн хитайдики оттуричә сәвийидин зор дәриҗидә юқири болған. Буниңдин сирт йәнә, уйғур елидики санаәт ишләпчиқириши вә шәһәрләрдин чиққан паскина суларни бир тәрәп қилип қайта пайдилиниш нисбити аран 12% болмақта. Буниңға қошулған су мәнбәлириниң еғир дәриҗидә булғиниш мәсилиси нөвәттә мунасивәтлик даириләрниң җидди тәдбир қоллинишни күтүватқан тәхирсиз мәсилигә айланған. (Гүлчеһрә)