Uyghur élide derya köllerning bulghinishi éghir bir mesilige aylandi

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay muhit asrash bash idarisi hemde Uyghur aptonum rayonluq muhit asrash orunlirining tor betliridin ashkarilinishiche, xitay muhit asrash organliri Uyghur élining su menbelirining muhit bulghinishini kontorl qilishta jiddi tedbir qollinishqa agahlandurghan. Chünki munasiwetlik da'irilirining Uyghur élidiki asasliq derya hem köllerde élip barghan mexsus tekshürüshidin baghrash kölini öz ichige alghan jem'iy 8 köl hem su ambarlirining éghir derijide bulghan'ghanliqi melum bolghan.

Tengritagh tor bétide charshenbe buninggha da'ir bérilgen xewerde körsitilishiche munasiwetlik tekshürüsh orunliri Uyghur élidiki 26 köl we deryada élip barghan tekshürüshige qarighanda, bularning su süpiti kishini chöchütkidek derijide omumyüzlük nachar chiqqan. Bularning ichide baghrash köli, tümen deryasi, sayram hemde qanas köllirining bulghinish derijiliri bir qeder yuqiri iken.

Xewerde körsitilishiche, su bulghinishigha sewep bolghan asasliq amil, muhit qoghdash qanun-belgilimilirining yaxshi ijra qilinmasliqi we xilapliq heriketlerning köp yüz bérishi iken.

Baghrash -tatliq su kölidin tuzluq kölge aylinip qaldi

Achchiq misal, bolupmu xitaydiki ikkinchi chong tatliq su köli hésablan'ghan, shundaqla güzelliki bilen Uyghur élidiki hawayi dep nam alghan baghrash köli esli Uyghur élidiki eng muhim tatliq su köli bolsimu, nöwette bu köl yiligha 480 milyon tonna paskina su we 7 milyon tonna sana'et kéreksiz sularning qoyulishi hemde heddidin ziyade köp sayahet exletliri tüpeyli tuzluq kölge aylinip qalghan. Bu kölning asasliq su menbesi könchi deryasi etrapigha asasen xitay ishlepchiqirish qurulush armiyisi birinchi déwiziyisining ishlepchiqirish meydanliri hemde éléktir istansisi qeghez zawuti hemde bashqa zawut karxanilarning qoyup bergen kéreksiz sulirini pütünley künche deryasigha qoyidiken.

Uningdin bashqa yéqinqi on yildin buyan baghrash kölining béliqchiliq meydani qilinip sayahetchilerge keng échiwétishi bilenmu muhiti éghir derijide8de bulghinishqa uchrighan bolup yéqinda mexsus baghrash köli sayahet rayonigha hawa qatnishimu yolgha qoyulghan idi.

Baghrash köli hazir xitaydiki ikkinchi chong qomush ishlepchiqirish meydani bolghandin sirt eng chong tatliq su béliqchiliq meydanining biri qilip échilmaqta. Shundaqla ilgiri baghrash yézisida olturushluq Uyghurlar asasen tarqaqliship kölni asasen xitaylar monopul qiliwalghan iken.

Baghrash köli yene aqqu, turna qatarliq ottuz nechche xil qimmetlik yawayi haywan hem uchar qanatlarning makani bolup kelgen, köl etrapida olturaqlashqan köl süyining hem muhitining bulghinishning éghirlishishi bilen bu janiwarlarmu azayghan.

Baghrashning barghanche bulghinishi kontorl qilinmidi

1997 - Hem 1998 - yilliri baghrash kölide su bulghinish sewebidin 80 tonna etrapida béliqlar ölüp kölni adem tin'ghusiz halda sésiqchiliq qaplighanliqi xewer qilin'ghan.

Bezi höjjetlerdin ashkarilinishiche xitay muhit asrash idarisi 2004 - yilila Uyghur élidiki munasiwetlik da'irilerni bingtu'en meydanliridin hemde zawutlardin qoyup bérilgen kéreksiz paskina sularning könchi deryasigha qoyup bérilishi bilen baghrash kölining éghir bulghan'ghanliqini buni tüzesh üchün jiddi tedbir élishini agahlandurghan hemde buning üchün 600milyon yü'en ajratqan.

Bu jeryanda gerche korlidiki üch chong qeghez zawuti 2000 - yili qoyup béridighan kéreksiz su miqdarini hem bulghinish derijisini töwenlitish buyruqi bilen taqiwétilgen bolsimu kélin uzun'gha barmay téximu kéngeytip qurulup bashqidin ish bashlighan. Bu xildiki zawutlar barliq kéreksiz zeherlik sulirini pütünley könchi deryasigha qoyup bermekte. Ikki yildin kéyinki yéqinqi tekshürüshte baghrashning bulghinishi kontorl qilinmay hetta téximu éghirlighan iken.

Baghrash kölining éghir bulghinishi yene tarim deryasi süyining bulghinishini keltürüp chiqiriwatqan sewebning biri bolup qalghan.

Biz baghrash köli jaylashqan korla shehrining muhit asrash idarisige téléfon qilip baghrash kölining bulghinish ehwali heqqide jawab élishqa urun'ghan bolsaqmu emma ular so'allirimizgha jawab bérishni ret qilip, " baghrash kölining muhit mesilisi biz bilen munasiwetsiz" dédi.

Gherbni échish siyasitining élip kelgen tesiri

Bezi Uyghurlar Uyghur élidiki derya köllerning bulghunishning xitay hökümiti Uyghur élide gherbni échish siyasitini yürgüzgendin kéyin téximu éghirlashqanliqini körsetmekte.

Matériyallargha asaslan'ghanda xitay hökümiti ellik yil jeryanida Uyghur éligha xitay ishlepchiqirish qurulush armiyisini orunlashturush üchün jemi 16 milyon mo boz yer achqan. Nöwette Uyghur élining mexsus ashliq ishlepchiqirish déhqanchiliq yer meydanining kölimi 21milyon 37ming mogha yetken bolup ötken yilgha qarighanda yene bir milyon mo yéngidin échilghan. Uyghur élide téz sür'ette, pilanliq we pilansiz élip bériliwatqan boz yer échish, Uyghur élining nurghun su we tupraq bayliqliri buzghunchiliqlargha uchratmaqta.

Su qis bolush bilen teng cheklik su menbelirimu bulghandi

Uyghur éli muhit asrash tor betliridin, xitay hökümitining su menbelirining muhiti asrash we uni bashqurush qanun belgilimiliri nechche on türge baridu. Emma mana mushuninggha oxshash qanun-belgilimilerge emel qilmasliq we bu qanunni yaxshi ijra qilmasliqi qatarliq sewebler tüpeylidin, Uyghur élidiki derya-köllerning su muhiti kishini chöchütidighan derijide bulghanmaqta. Bu qétim tekshürüshte bulghinish derijisi éghir chiqqan bashqa köl derya hemde su ambarlirining bulghinish seweblirimu yuqarqidigha oxshash bolup asasen ademler hemde kéreksiz sular teripidin bulghan'ghan. Uyghur élide eslila su menbesi kemchil bolghandin sirt asasliq tatliq su yeni ichimlik su menbelirining éghir derijide bulghan'ghanliqi muhit asrash orunlirila emes, hökümet da'iriliriningmu endishisini qozghimaqta iken.

Uyghur élining muhit doklatlardin melum bolghandek, nöwette tarim we ili deryasi oxshashla éghir ékologiyilik muhit bulghinish mesililirige duch kelmekte. Derya wadilirimu tupraqning qumlishish we shorlishish mesililirige yoluqmaqta. Uyghur élide yenila 5milyon'gha yéqin déhqanning ichimlik su mesilisi hel bolmidi. Uyghur élide su bayliqi qis bolush bilen birge, suni israp qilish ehwali éghir bolmaqta.

Uyghur aptonom rayonluq radi'o istansisi élan qilghan xewerde körsitilishiche, 2004‏-yildiki sanliq melumatigha qarighanda, aptonom rayonning kishi béshigha toghra kélidighan su ishlitish miqdari 2 ming 500 kup métirdin artuq bolup, pütün xitaydiki otturiche sewiyining 5 hessidin köprek kélidiken.

Bundaq bolushidiki sewebler bolsa, Uyghur élining nurghun jaylirida su téjesh tipidiki jem'iyet qurush qarishi kemchil bolup, su téjesh tüzülmisi we su téjesh tedbirliri mukemmel emes iken. Buningdin bashqa yene ishlitish miqdarigha qarap heq élish, pilan normisidin ashurup ishlitishke qarita heq qoshup élish tüzülmisimu yaxshi emililiyeshmigen.

Shundaqla sana'et karxanilirining téxnika özgertish xizmiti arqida bolghanliqtin, birlik mehsulat ishlepchiqirish we her on ming yü'enlik ichki ishlepchiqirish qimmitini yaritish üchün ishlitilidighan su miqdari pütün xitaydiki otturiche sewiyidin zor derijide yuqiri bolghan. Buningdin sirt yene, Uyghur élidiki sana'et ishlepchiqirishi we sheherlerdin chiqqan paskina sularni bir terep qilip qayta paydilinish nisbiti aran 12% bolmaqta. Buninggha qoshulghan su menbelirining éghir derijide bulghinish mesilisi nöwette munasiwetlik da'irilerning jiddi tedbir qollinishni kütüwatqan texirsiz mesilige aylan'ghan. (Gülchéhre)