Хитайда һәр йили 400 миң киши һава булғинишидин өлүп кетиду

• Мухбиримиз арзуниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Франсийә ахбарат агентлиқиниң билдүрүшичә, хитай муһитни пиланлаш академийисиниң 2003 - йилидики бу доклатидики санлиқ мәлуматлар дәл дуня банкисиниң алақидар мәлуматлири билән бирдәк чиққан. Дуня банкисиму илгири хитайда һәр йили тәхминән 400 миңдәк кишиниң һава булғинишидин келип чиққан һәр хил кесәлликләр сәвәбидин балдур өлүп кетидиғанлиқини мөлчәрлигән.

Хәвәргә қариғанда, һава булғуниши болупму кишиләрдә өпкә кесили, йүрәк кесили, зиққа кесили қатарлиқ кесәлликләрни кәлтүрүп чиқиридикән. Хәвәрдә ейтилишичә, 300 миң киши өйниң сиртидики һава булғинишидин өлсә, йәнә 110 миңдин артуқ киши өйниң ичидики һава булғунишидин өлидикән.

Ашкариланмиған доклат

Хитай муһит пиланлаш академийисиниң 2003 - йили чиқарған бу тәкшүрүш доклати һазирғичә елан қилинмиған. Буниң сәвәби бир қисим йәрлик һөкүмәтләр өз районлириға мунасивәтлик начар хәвәрләрни хәлққә уқтурушни халимиған. Франсийә ахбарат агентлиқи хитай муһитни асраш академийисидики бир тәтқиқатчи хадим арқилиқ бу мәлуматларға еришкән.

Франсийә ахбарат агентлиқиниң мәзкур тәтқиқатчи хадимниң сөзини нәқил кәлтүрүшичә, доклатта елан қилинған йилиға 400 миң киши муһит булғинишидин өлүп кетидиғанлиқи һәққидики санлиқ мәлуматлар техи төвән мөлчәрләнгән болуп, әмәлий сан буниңдин хелила көп болуши мумкин икән.

Униң билдүрүшичә, хитайдики өйниң сиртидики һава булғунушини асаслиқи көмүрни йеқилғу қилидиған завутлар, һәр хил булғаш характерлик маддиларни қоюп беридиған завутлар вә күнсери көпийиватқан машинилар кәлтүрүп чиқарған. Өйниң ичидики һава булғунишини болса, көмүр қалаш вә башқа санаәт қалдуқлирини қалаш кәлтүрүп чиқарған.

Франсийә ахбарат агентлиқиниң хәвиридә ейтишичә, гәрчә хитай һөкүмити муһит булғунушини контрол қилишни күчәйтидиғанлиқи һәққидә вәдә бәргән болсиму, бирақ у әзәлдин муһит булғинишиниң кишиләрниң саламәтликкә елип келидиған зиянлири һәққидики санлиқ мәлуматларни ашкарилап бақмиған.

Хитайда муһитни назарәт қилидиған түзүлмә йоқ

Гирманийидә турушлуқ хитай муһит мәсилилири мутәхәссиси ваң вейло әпәндиниң көрситишичә, хитайда һава булғунушини өз ичигә алған һәр хил тәбиий муһитниң булғиниш әһвали интайин еғир һесаблиниду. У мундақ дәйду:

" Муһитни түзәштә әң үнүмлүк бир принсип шуки, ким муһитни булғиса, шу түзиши керәк. Хитайниң муһитни асраш даирилири қандақ қилиду дегәндә, у муһит булғиниш расхоти алиду. Карханилар пул төләшкә разики, тәдбир қоллинип муһитни асримайду. Муһит булғиниш расхотини муһит асраш даирилири алғандин кейин, уни муһитни түзәшкә ишләтмәй, өз ичидә бөлүшивалиду. Униң үстигә, һөкүмәт карханиларға муһитни булғаш чәклимә нисбити бәлгиләп бәргән. Карханилар һәтта бу нисбәтни саталайду. Бу дегәнлик әгәр мениң карханамниң муһит булғиши еғир болмиса, мениң қалған нисбитимдин пайдилинип, муһит булғиши еғир болған карханилар керәксиз боюмларни қоюп берәләйду. Әгәр хитай бу хил ишләпчиқириш шәклини өзгәртмисә, хитайниң кәлгүсидики иқтисадий тәрәққияти бәлким екологийә вә муһитниң пүтүнләй вәйран болушини кәлтүрүп чиқириду. Йеқинда мән көргән б д т ниң бир доклатида, хитай екелогийилик муһитни бузған асаста иқтисадни тәрәққи қилдуриватқанлиқи ейтилған. Уларниң һесаблиши бойичә, хитайниң һәр йили муһитқасалған бузғунчилиқлири, униң дөләт ишләпчиқириш омумий қиммитиниң 8% игә тоғра келиду. Хитайниң иқтисадий йилиға 8% өсиватиду. Екелогийилик муһит 8% тезлик билән бузулса, у һалда хитайниң иқтисадий тәрәққияти нөлгә баравәр".

Буниңдин сирт, хитай дөләтлик муһитни асраш идарисиниң тор бетидә елан қилған хәвиригә қариғанда, мәзкур идариниң муавин башлиқ җаң ли җүн сәйшәнбә күни бейҗиңда ечилған " районниң һава сүпитини идарә қилиш хәлқара муһакимә" йиғинида, хитайдики бәштин бир шәһәр аһалиниң еғир дәриҗидә булғанған муһитта яшайдиғанлиқини ашкарилиған.

Җаң лиҗүнниң билдүрүшичә, нөвәттә хитайниң һәр қайси шәһәрлиридики һава булғунуши, топа- чаң, кислаталиқ ямғур, химийилик ис- түтәк, сүмүрүлүдиған данчилиқ бирикмә булғунуши қатарлиқларни өз ичигә алиду. Улар химийилик, физикилиқ вә биологийилик өзгүрүш арқилиқ мурәккәп типлиқ булғунушни кәлтүрүп чиқирип, һаваниң ениқлиниш дәриҗиси төвән болушини кәлтүрүп чиқиридикән.

Муһит булғунушлири контрол қилиниватамду?

У йәнә, һава булғунушиниң чоң шәһәрләрдә оттура вә кичик типлиқ шәһәрләргә қариғанда еғир икәнликини, болупму аһалиси бир милйондин ашқан шәһәрләрдә һава болғунушиниң интайин еғир икәнликини билдүргән. Униң агаһландурушичә, әгәр қаттиқ тәдбир қоллинилмиғанда, келәрки 15 йил ичидики муһит булғунуши хәлқниң саламәтликигә еғир тәһдит елип келидикән. Бирақ у шуниң билән бир вақитта, хитай һөкүмитиниң һазирдин башлап муһит булғунушини контрол қилидиған тәдибрләрни күчәйтип, шәһәр вә раюнлардики муһит мәсилисини һәл қилишта башлиғанлиқини тәкитлиди.

Бирақ германийидики муһитшунас ваң вейло, хитай һөкүмитиниң муһит булғунушини контрол қилиш тәдбирлириниң үнүмсиз боливатқанлиқини билдүрди. У мундақ деди:

"Йеқинқи 10 нәччә йилдин буян, хитайниң муһитқа салған мәблиғи һәқиқәтән интайин көп. Әмма униң үнүми болмайватиду. Мәсилән хитай хүәйхе дәрясиниң сүйиниң сүпити яхшилаш қурулушиға он йил ичидә 60 милярд йүән пул аҗратти. Әмма хүәйхе дәряси сүйиниң сүпити яхшиланмай, һәтта техиму начарлиди. Хитайда муһитни асрашни назарәт қилидиған түзүлмә мәвҗүт әмәс. Хитайдики муһитни асраш идарилири, муһит булғунушиға тайинип, киримини көпәйтиду. Муһит булғунуши қанчә еғир болса, уларниң кирими шунчә юқири болиду. Ундақ болса қандақму назарәт түзүлмиси болиду. 60 Милярд йүән пул хүәйхе дәряси қурулушиға кирип кәтти. Ким бу пул нәгә ишлитилди дәп сүрүштүрә қилалайду? хитайда көп һалларда қурулушларға аҗритилған пул орниға ишлитилмәйду. "

Униң йәнә билдүрүшичә, хитайда иқтисадий мәнпәәтни чиқиш қилип, муһитни қурбан қилидиған дөләт қурулушлири самандәк икән.

Йеқинқи йиллардин буян, уйғур елидики муһит бузғунчилиқлириниң тез сүрәттә еғирлишип, зиққа кесли, рак, йүрәк кесли, өпкә кесли қатарлиқ кисәлликләрниң көрүлүш ниспитиниң хитай бойичә юқири боливатқанлиқи кишиләрниң әндишисини қозғимақта.

Муһит мутәхәссиси мутәллип әпәнди уйғур елиниң муһит булғунушиниң бир қанчә амиллири һәққидә тохтилип, әгәр хитай һөкүмити уйғур елидә күнсери көпийиватқан көчмән нопусни тизгинләп, уйғур елидики муһитқа болған йүкни азайтмиса, көмүрчилик қатарлиқ еғир санаәтләрниң муһит булғунушини яхшилимиса, у һалда уйғур елидики хәлқниң саламәтлики техиму хәвп астида қалидиғанлиқини оттуриға қойди. (Арзу)