Xitayda her yili 400 ming kishi hawa bulghinishidin ölüp kétidu


2005.10.26

Fransiye axbarat agéntliqining bildürüshiche, xitay muhitni pilanlash akadémiyisining 2003 - yilidiki bu doklatidiki sanliq melumatlar del dunya bankisining alaqidar melumatliri bilen birdek chiqqan. Dunya bankisimu ilgiri xitayda her yili texminen 400 mingdek kishining hawa bulghinishidin kélip chiqqan her xil késellikler sewebidin baldur ölüp kétidighanliqini mölcherligen.

Xewerge qarighanda, hawa bulghunishi bolupmu kishilerde öpke késili, yürek késili, ziqqa késili qatarliq késelliklerni keltürüp chiqiridiken. Xewerde éytilishiche, 300 ming kishi öyning sirtidiki hawa bulghinishidin ölse, yene 110 mingdin artuq kishi öyning ichidiki hawa bulghunishidin ölidiken.

Ashkarilanmighan doklat

Xitay muhit pilanlash akadémiyisining 2003 - yili chiqarghan bu tekshürüsh doklati hazirghiche élan qilinmighan. Buning sewebi bir qisim yerlik hökümetler öz rayonlirigha munasiwetlik nachar xewerlerni xelqqe uqturushni xalimighan. Fransiye axbarat agéntliqi xitay muhitni asrash akadémiyisidiki bir tetqiqatchi xadim arqiliq bu melumatlargha érishken.

Fransiye axbarat agéntliqining mezkur tetqiqatchi xadimning sözini neqil keltürüshiche, doklatta élan qilin'ghan yiligha 400 ming kishi muhit bulghinishidin ölüp kétidighanliqi heqqidiki sanliq melumatlar téxi töwen mölcherlen'gen bolup, emeliy san buningdin xélila köp bolushi mumkin iken.

Uning bildürüshiche, xitaydiki öyning sirtidiki hawa bulghunushini asasliqi kömürni yéqilghu qilidighan zawutlar, her xil bulghash xaraktérlik maddilarni qoyup béridighan zawutlar we künséri köpiyiwatqan mashinilar keltürüp chiqarghan. Öyning ichidiki hawa bulghunishini bolsa, kömür qalash we bashqa sana'et qalduqlirini qalash keltürüp chiqarghan.

Fransiye axbarat agéntliqining xewiride éytishiche, gerche xitay hökümiti muhit bulghunushini kontrol qilishni kücheytidighanliqi heqqide wede bergen bolsimu, biraq u ezeldin muhit bulghinishining kishilerning salametlikke élip kélidighan ziyanliri heqqidiki sanliq melumatlarni ashkarilap baqmighan.

Xitayda muhitni nazaret qilidighan tüzülme yoq

Girmaniyide turushluq xitay muhit mesililiri mutexessisi wang wéylo ependining körsitishiche, xitayda hawa bulghunushini öz ichige alghan her xil tebi'iy muhitning bulghinish ehwali intayin éghir hésablinidu. U mundaq deydu:

" Muhitni tüzeshte eng ünümlük bir prinsip shuki, kim muhitni bulghisa, shu tüzishi kérek. Xitayning muhitni asrash da'iriliri qandaq qilidu dégende, u muhit bulghinish rasxoti alidu. Karxanilar pul töleshke raziki, tedbir qollinip muhitni asrimaydu. Muhit bulghinish rasxotini muhit asrash da'iriliri alghandin kéyin, uni muhitni tüzeshke ishletmey, öz ichide bölüshiwalidu. Uning üstige, hökümet karxanilargha muhitni bulghash cheklime nisbiti belgilep bergen. Karxanilar hetta bu nisbetni satalaydu. Bu dégenlik eger méning karxanamning muhit bulghishi éghir bolmisa, méning qalghan nisbitimdin paydilinip, muhit bulghishi éghir bolghan karxanilar kéreksiz boyumlarni qoyup béreleydu. Eger xitay bu xil ishlepchiqirish sheklini özgertmise, xitayning kelgüsidiki iqtisadiy tereqqiyati belkim ékologiye we muhitning pütünley weyran bolushini keltürüp chiqiridu. Yéqinda men körgen b d t ning bir doklatida, xitay ékélogiyilik muhitni buzghan asasta iqtisadni tereqqi qilduriwatqanliqi éytilghan. Ularning hésablishi boyiche, xitayning her yili muhitqasalghan buzghunchiliqliri, uning dölet ishlepchiqirish omumiy qimmitining 8% ige toghra kélidu. Xitayning iqtisadiy yiligha 8% ösiwatidu. Ékélogiyilik muhit 8% tézlik bilen buzulsa, u halda xitayning iqtisadiy tereqqiyati nölge barawer".

Buningdin sirt, xitay döletlik muhitni asrash idarisining tor bétide élan qilghan xewirige qarighanda, mezkur idarining mu'awin bashliq jang li jün seyshenbe küni béyjingda échilghan " rayonning hawa süpitini idare qilish xelq'ara muhakime" yighinida, xitaydiki beshtin bir sheher ahalining éghir derijide bulghan'ghan muhitta yashaydighanliqini ashkarilighan.

Jang lijünning bildürüshiche, nöwette xitayning her qaysi sheherliridiki hawa bulghunushi, topa- chang, kislataliq yamghur, ximiyilik is- tütek, sümürülüdighan danchiliq birikme bulghunushi qatarliqlarni öz ichige alidu. Ular ximiyilik, fizikiliq we bi'ologiyilik özgürüsh arqiliq murekkep tipliq bulghunushni keltürüp chiqirip, hawaning éniqlinish derijisi töwen bolushini keltürüp chiqiridiken.

Muhit bulghunushliri kontrol qiliniwatamdu?

U yene, hawa bulghunushining chong sheherlerde ottura we kichik tipliq sheherlerge qarighanda éghir ikenlikini, bolupmu ahalisi bir milyondin ashqan sheherlerde hawa bolghunushining intayin éghir ikenlikini bildürgen. Uning agahlandurushiche, eger qattiq tedbir qollinilmighanda, kélerki 15 yil ichidiki muhit bulghunushi xelqning salametlikige éghir tehdit élip kélidiken. Biraq u shuning bilen bir waqitta, xitay hökümitining hazirdin bashlap muhit bulghunushini kontrol qilidighan tedibrlerni kücheytip, sheher we rayunlardiki muhit mesilisini hel qilishta bashlighanliqini tekitlidi.

Biraq gérmaniyidiki muhitshunas wang wéylo, xitay hökümitining muhit bulghunushini kontrol qilish tedbirlirining ünümsiz boliwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

"Yéqinqi 10 nechche yildin buyan, xitayning muhitqa salghan meblighi heqiqeten intayin köp. Emma uning ünümi bolmaywatidu. Mesilen xitay xü'eyxé deryasining süyining süpiti yaxshilash qurulushigha on yil ichide 60 milyard yü'en pul ajratti. Emma xü'eyxé deryasi süyining süpiti yaxshilanmay, hetta téximu nacharlidi. Xitayda muhitni asrashni nazaret qilidighan tüzülme mewjüt emes. Xitaydiki muhitni asrash idariliri, muhit bulghunushigha tayinip, kirimini köpeytidu. Muhit bulghunushi qanche éghir bolsa, ularning kirimi shunche yuqiri bolidu. Undaq bolsa qandaqmu nazaret tüzülmisi bolidu. 60 Milyard yü'en pul xü'eyxé deryasi qurulushigha kirip ketti. Kim bu pul nege ishlitildi dep sürüshtüre qilalaydu? xitayda köp hallarda qurulushlargha ajritilghan pul ornigha ishlitilmeydu. "

Uning yene bildürüshiche, xitayda iqtisadiy menpe'etni chiqish qilip, muhitni qurban qilidighan dölet qurulushliri samandek iken.

Yéqinqi yillardin buyan, Uyghur élidiki muhit buzghunchiliqlirining téz sür'ette éghirliship, ziqqa késli, rak, yürek késli, öpke késli qatarliq kiselliklerning körülüsh nispitining xitay boyiche yuqiri boliwatqanliqi kishilerning endishisini qozghimaqta.

Muhit mutexessisi mutellip ependi Uyghur élining muhit bulghunushining bir qanche amilliri heqqide toxtilip, eger xitay hökümiti Uyghur élide künséri köpiyiwatqan köchmen nopusni tizginlep, Uyghur élidiki muhitqa bolghan yükni azaytmisa, kömürchilik qatarliq éghir sana'etlerning muhit bulghunushini yaxshilimisa, u halda Uyghur élidiki xelqning salametliki téximu xewp astida qalidighanliqini otturigha qoydi. (Arzu)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.