Канада чәтәл карханилириниң канада енергийә ширкәтлирини сетивелишни қанун арқилиқ чәклимәкчи


2006.11.30

Канада һөкүмити қанун турғузуш арқилиқ хитайни өз ичигә алған дөләтләрниң дөләт игиликидики карханилириниң канада енергийә ширкәтлирини сәтивәлишиға чәклимә қоймақчи.

Канада әгәр чәтәл карханилири канаданиң енергийә җан томурини игиливалса, канаданиң бихәтәрликигә еғир тәһдит елип келиду, дәп қаримақта. Мутәхәссисләр, бу тәдбир асаслиқ дуня миқясида енергийә мәнбәлирини қолға кәлтүрүш үстидә җидди издиниватқан хитайға қаритилған, шуңа бу канада хитай мунасивәтлиригә техиму соғуқлуқ елип келиду, дәп әскәртмәктә.

Хитай ихтисадиниң тиз йүксилиши билән енергийигә болған тәләплириму барғансири ешип бармақта. У енергийигә болған бу тәләплирини чәттин көпләп нефит вә тәбии газ импорт қилиш арқилиқ қамдимақта. Хитайниң бир партийилик диктатор түзүми әндишиниң асаслиқ мәнбәси канада һөкүмитиниң малийә министири Jim Flaherty тәрипидин оттуриға қоюлған ихтисадий пиланда "бәзи чәтәлниң алаһидә мәбләғлири канаданиң узун мәзгиллик мәнпәәтигә зиян селиши мумкин, алайлуқ, чәтлә һөкүмәтлири игидарчилиқидики, сода мәнпәтлирини муһим орунға қоймиған вә мәбләғ селиш мәхсәтлири ениқ болмиған карханиларниң мәбләғлири канада үчүн пайдисиз", дейилгән.

Гәрчә, бу пиланда очуқ қилип хитайниң дөләт игиликидики карханилири тилға елинмиған болсиму, амма Jim Flaherty канада ахбарат вастилириға, канада һөкүмитиниң асаслиқи хитайниң дөләт игиликидики карханилириниң канададики барғансири ешип бериватқан мәбләғ селиш вә сетивелиш һәрикәтлиридин әндишә қиливатқанлиқини баян қилған. У 2004 –йили хитайниң дөләт игиликидики хитай металлоргийә ширкити канаданиң әң чоң рәңлик мәтал ширкити болған норандани сетивелишқа урунғанда, әйни өктичи партийә болған консерватип партийиси "хитай һөкүмитиниң канаданиң тәбии байлиқ мәнбәсини игиливелишидин әндишә қилип, буниңға қарши турғаниди", дегән.

Хитайниң әйни вақитта норандани сетивелиш һәркити консерватип партийисиниң қарши туруши билән ахири әмәлгә ашмиған һәмдә бу вәқә узунғичә канадада ғулғула темиси болғаниди.

Хитайниң көзи алберта штатидики кан вә нефит мәнбәлиридә

Канадада чиқидиған Glob and Mail гезитиниң хәвиригә қариғанда, канада һөкүмитиниң нөвәттә қанун түзүш арқилиқ , чәтәл ширкәтлириниң мәбләғ селишини чәклимәкчи болиши асаслиқи алберта штатидики мол нефит записини қоғдаш икән.

Канаданиң кан вә нефит мәнбәлири асасән алберта штатиға мәркәзләшкән. Бу гезитниң әскәртишичә, хитайниң дөләт игиликидики ширкәтлири алберта штатидики бәзи енергийә ширкәтлириниң пай чәклирини сетивалған һәм бу штаттики нефит мәнбәлиригә мәбләғ селиш вә уларни ортақ ечиш тәлипини оттуриға қойған. юқириқи гезитниң зияритини қобул қилған канада һөкүмитиниң бир әмәлдари енергийидин ибарәт җан томур чәтәл һөкүмәтлириниң қолида болса, дөләтниң бихәтәрлики еғир тәһдиткә учрайду, дәп әскәрткән.

Канада сода саһәсидикиләр, хитайниң дөләт игиликидики карханлириниң мәбләғ селишини чәкләш канада хитай мунасивитиниң йирикликиниң бир бәлгиси. Бу икки дөләт оттурисидики сода мунасивитигә сәлби тәсир көрситиду, дәп әндишә қилмақта.

Хитайға қаритилған сиясәт ениқ болғини яхши

Канада брок университиниң хитай мәсилиси мутәхәссиси, профессор Charles Burton илгирики либерал һөкүмити дәвридә гәрчә, бу һөкүмәтниң хитай билән учуқ тоқунуштин сақлиниш үчүн, барлиқ тиришқанлиқларни көрсәткән болсиму , амма буниң һечқандақ әмили үнүми болмиғанлиқини илгири сүрүп мундақ дәйду:

"Мениңчә, канада йәнила йәнә бир хил сиясәтни йәни җимҗитлиқ дипломатийиси, дәп аталған сиясәтни йүргүзүши керәк. Амма әйни вақитта канада бу хил сиясәтни қолинипму тәрәққи қиливатқан дөләтләрдин хитай билән болған риқабәттә үстүнлүкни игилийәлмигән вә әйни вақиттики содиму канадаға пайдисиз болғаниди. Амма консерватип һөкүмәтниң мәйдани башқичә болмақта".

Униң қаришичә, һазирқи консерватип партийиси һөкүмитиниң сода, мәбләғ селиш җәһәтләрдә өзиниң әндишилирини әниқ оттуриға қоюши, кишилик һоқуқ принсиплири һәққидики қетий мәйдани қатарлиқлар канада вә хитай мунасивәтлириниң узун мәзгиллик тәрәққияти үчүн пайдилиқ икән.

Charles Burton "Мениңчә, әгәр биз хитайға қарита достанә шундақла мәйданимиз наһайити ениқ болған сиясәтни йолға қойсақ, биз техиму көп һөрмәткә еришимиз. Узун мусапидин елип ейтқанда икки дөләт мунасивити сағлам раваҗлиниду. Бу икки дөләтниң сода мунасивәтлиригә иҗабий тәсир көрситиду", дәйду.

Буниңдин илгири канада баш министири Stephen Harper канада һөкүмитиниң хитай билән болған содини дәп, канаданиң әнәниви қиммәт қариши йәни кишилик һоқуқ, демократийә вә әркинлик принсиплирин һәргиз ваз кәчмәйдиғанлиқини билдүргәнди.

Канада хитай мунасивәтлиридә америка амилини нәзәрдин сақит қилмаслиқ керәк

Канададики байлиқ мәнбәлиригә һәрқайси шитатлар өзлири игидарчилиқ қилсиму, канада фәдәрал һөкүмити нөвәттә һәрқайси шитатлар билән чәтәл дөләт игиликидики карханилириниң мәбләғ селиши һәққидики конкрет бәлгилимиләр үстидә җидди музакирә қилмақта.

Канаданиң "чәтәл мәбләғ селиш қануни" да 250 милйон доллардин юқури болған сетивелиш һәрикәтлири канада федерал һөкүмити тәрипидин тәкшүрүлүп тәстиқлиниду, дейилгән болсиму, амма тәкшүрүп тәстиқлинишниң мәзмуни асаслиқи ширкәттики хизмәтчиләрниң мәнпәәти қоғдалдиму йоқ дегәндила ибарәт болмақта.

Канададики тәһлилчи ләр америка амилиниң канада хитай мунасивәтлиригә көрситидиған тәсириниму сәл чағлимаслиқ керәк, дәп қаримақта. Чүнки илгирики либерал партийиси һөкүмити хитайға майил сиясәт йүргүзгән болса, һазирқи Stephen Harper һөкүмити америкиға йеқин сиясәт йүргүзмәктә. (Камил турсун)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.