Kanada chet'el karxanilirining kanada énérgiye shirketlirini sétiwélishni qanun arqiliq cheklimekchi

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Kanada hökümiti qanun turghuzush arqiliq xitayni öz ichige alghan döletlerning dölet igilikidiki karxanilirining kanada énérgiye shirketlirini setiwelishigha cheklime qoymaqchi.

Kanada eger chet'el karxaniliri kanadaning énérgiye jan tomurini igiliwalsa, kanadaning bixeterlikige éghir tehdit élip kélidu, dep qarimaqta. Mutexessisler, bu tedbir asasliq dunya miqyasida énérgiye menbelirini qolgha keltürüsh üstide jiddi izdiniwatqan xitaygha qaritilghan, shunga bu kanada xitay munasiwetlirige téximu soghuqluq élip kélidu, dep eskertmekte.

Xitay ixtisadining tiz yüksilishi bilen énérgiyige bolghan teleplirimu barghansiri éship barmaqta. U énérgiyige bolghan bu teleplirini chettin köplep néfit we tebi'i gaz import qilish arqiliq qamdimaqta. Xitayning bir partiyilik diktator tüzümi endishining asasliq menbesi kanada hökümitining maliye ministiri Jim Flaherty teripidin otturigha qoyulghan ixtisadiy pilanda "bezi chet'elning alahide mebleghliri kanadaning uzun mezgillik menpe'etige ziyan sélishi mumkin, alayluq, chetle hökümetliri igidarchiliqidiki, soda menpetlirini muhim orun'gha qoymighan we meblegh sélish mexsetliri éniq bolmighan karxanilarning mebleghliri kanada üchün paydisiz", déyilgen.

Gerche, bu pilanda ochuq qilip xitayning dölet igilikidiki karxaniliri tilgha élinmighan bolsimu, amma Jim Flaherty kanada axbarat wastilirigha, kanada hökümitining asasliqi xitayning dölet igilikidiki karxanilirining kanadadiki barghansiri éship bériwatqan meblegh sélish we sétiwélish heriketliridin endishe qiliwatqanliqini bayan qilghan. U 2004 –yili xitayning dölet igilikidiki xitay métallorgiye shirkiti kanadaning eng chong renglik metal shirkiti bolghan norandani sétiwélishqa urun'ghanda, eyni öktichi partiye bolghan konsérwatip partiyisi "xitay hökümitining kanadaning tebi'i bayliq menbesini igiliwélishidin endishe qilip, buninggha qarshi turghanidi", dégen.

Xitayning eyni waqitta norandani sétiwélish herkiti konsérwatip partiyisining qarshi turushi bilen axiri emelge ashmighan hemde bu weqe uzun'ghiche kanadada ghulghula témisi bolghanidi.

Xitayning közi albérta shtatidiki kan we néfit menbeliride

Kanadada chiqidighan Glob and Mail gézitining xewirige qarighanda, kanada hökümitining nöwette qanun tüzüsh arqiliq , chet'el shirketlirining meblegh sélishini cheklimekchi bolishi asasliqi albérta shtatidiki mol néfit zapisini qoghdash iken.

Kanadaning kan we néfit menbeliri asasen albérta shtatigha merkezleshken. Bu gézitning eskertishiche, xitayning dölet igilikidiki shirketliri albérta shtatidiki bezi énérgiye shirketlirining pay cheklirini sétiwalghan hem bu shtattiki néfit menbelirige meblegh sélish we ularni ortaq échish telipini otturigha qoyghan. Yuqiriqi gézitning ziyaritini qobul qilghan kanada hökümitining bir emeldari énérgiyidin ibaret jan tomur chet'el hökümetlirining qolida bolsa, döletning bixeterliki éghir tehditke uchraydu, dep eskertken.

Kanada soda sahesidikiler, xitayning dölet igilikidiki karxanlirining meblegh sélishini cheklesh kanada xitay munasiwitining yiriklikining bir belgisi. Bu ikki dölet otturisidiki soda munasiwitige selbi tesir körsitidu, dep endishe qilmaqta.

Xitaygha qaritilghan siyaset éniq bolghini yaxshi

Kanada brok uniwérsitining xitay mesilisi mutexessisi, proféssor Charles Burton ilgiriki libéral hökümiti dewride gerche, bu hökümetning xitay bilen uchuq toqunushtin saqlinish üchün, barliq tirishqanliqlarni körsetken bolsimu , amma buning héchqandaq emili ünümi bolmighanliqini ilgiri sürüp mundaq deydu:

"Méningche, kanada yenila yene bir xil siyasetni yeni jimjitliq diplomatiyisi, dep atalghan siyasetni yürgüzüshi kérek. Amma eyni waqitta kanada bu xil siyasetni qolinipmu tereqqi qiliwatqan döletlerdin xitay bilen bolghan riqabette üstünlükni igiliyelmigen we eyni waqittiki sodimu kanadagha paydisiz bolghanidi. Amma konsérwatip hökümetning meydani bashqiche bolmaqta".

Uning qarishiche, hazirqi konsérwatip partiyisi hökümitining soda, meblegh sélish jehetlerde özining endishilirini eniq otturigha qoyushi, kishilik hoquq prinsipliri heqqidiki qét'iy meydani qatarliqlar kanada we xitay munasiwetlirining uzun mezgillik tereqqiyati üchün paydiliq iken.

Charles Burton "Méningche, eger biz xitaygha qarita dostane shundaqla meydanimiz nahayiti éniq bolghan siyasetni yolgha qoysaq, biz téximu köp hörmetke érishimiz. Uzun musapidin élip éytqanda ikki dölet munasiwiti saghlam rawajlinidu. Bu ikki döletning soda munasiwetlirige ijabiy tesir körsitidu", deydu.

Buningdin ilgiri kanada bash ministiri Stephen Harper kanada hökümitining xitay bilen bolghan sodini dep, kanadaning en'eniwi qimmet qarishi yeni kishilik hoquq, démokratiye we erkinlik prinsiplirin hergiz waz kechmeydighanliqini bildürgendi.

Kanada xitay munasiwetliride amérika amilini nezerdin saqit qilmasliq kérek

Kanadadiki bayliq menbelirige herqaysi shitatlar özliri igidarchiliq qilsimu, kanada federal hökümiti nöwette herqaysi shitatlar bilen chet'el dölet igilikidiki karxanilirining meblegh sélishi heqqidiki konkrét belgilimiler üstide jiddi muzakire qilmaqta.

Kanadaning "chet'el meblegh sélish qanuni" da 250 milyon dollardin yuquri bolghan sétiwélish heriketliri kanada fédéral hökümiti teripidin tekshürülüp testiqlinidu, déyilgen bolsimu, amma tekshürüp testiqlinishning mezmuni asasliqi shirkettiki xizmetchilerning menpe'eti qoghdaldimu yoq dégendila ibaret bolmaqta.

Kanadadiki tehlilchi ler amérika amilining kanada xitay munasiwetlirige körsitidighan tesirinimu sel chaghlimasliq kérek, dep qarimaqta. Chünki ilgiriki libéral partiyisi hökümiti xitaygha mayil siyaset yürgüzgen bolsa, hazirqi Stephen Harper hökümiti amérikigha yéqin siyaset yürgüzmekte. (Kamil tursun)