Kanada CBC radi'osining muxbiri Uyghurlar wetinide (1)

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursuning bu heqtiki melumati
• Download story audio

13 – Öktebir küni birqanche Uyghur baliliri xotende. AFP

Yéqinqi yillardin beri gherb axbarat wastiliri Uyghurlarning siyasi we ixtisadiy hayatigha bolupmu, xitay hökümitining 11-sintebir weqesidin kéyin, Uyghurlargha qaratqan siyasetlirige diqqet qilmaqta. Hetta ular Uyghur rayonigha mexsus muxbirlirini ewetip, u yerdiki ehwallarni biwaste igilimekte.

Bulardin kanada döletlik CBC radi'osining shangxeyde turushluq muxbiri Anthony Germain ning Uyghurlar wetinini ziyaret qilip ishligen, "shinjangdiki Uyghurlar" namliq mexsus programmisini körüp ötüsh kupaye.

Zemin igisi bolghan Uyghurlar basturulmaqta

Uyghurlarning bu yurtta 4000 yildin beri izchil yashap kelgenliki alahide tekitlen'gen bu programmining kirish qismida Uyghurlardiki musteqilliq teleplirining yuquri kötirilishi we talibanning bu musulman xelqqe diqqitini aghdurishi bilen béyjing da'irlirining dunyadin uzaqlashturulghan we teklimakan qumluqi etrapigha makanlashqan bu xelqqe qaratqan siyasi zulumlarni kücheytkenliki, köpligen musulmanlargha oxshash Uyghurlarningmu néfit bayliqliri intayin mol bolghan rayonigha jaylashqanliqi tilgha élin'ghan.

Programmining tonushturulishida mundaq déyilidu:

"Radi'omizning shangxeyde turushluq muxbiri Anthony Germain xitay 'aptonom rayon' dep alahide maxtinidighan bu rayunni ziyaret qildi. Uyghurlarning ana tili, öz muzikisi we mektepliri bar. Amma ular nöwette keng échiliwatqan néfitliklerdin siqip chiqirilghan. Xitay hökümiti ularni döletning bixeterlikige tehdit yetküziwatidu, dep eyiblimekte. Shundaqla radikal islamgha we térrorizmgha qarshi turush, dégen nam bilen bu xelqni qattiq basturmaqta".

"Shinjang Uyghur aptonom rayuni 22 milyonluq nopusqa ige. Bulardin 12 milyonni özgiche chiray, özige xas til, din, tamaq we pütünley özgiche bolghan medeniyetke ige bolghan musulman xelq igileydu. Uyghurlar bu rayondiki köp sanliq xelq", dep tonushturush bilen bashlinidu kanada döletlik radi'o istansisining shangxeyde turushluq muxbiri Anthony Germain ninguyghurlar heqqidiki bu programmisi.

Aptobos bilen Uyghur rayonini kesip ötken Anthony Germain yol üstidiki kontrol nuqtilirining qattiq ikenlikini, xitay da'irlirining kimni tekshürüshni xalisa, uni xalighanche tutup tekshüridighanliqini tonushturup ötidu.

Qosh tilliq ma'arip Uyghurlarni assimilyatsiye qilidu

Xitay da'irlirining Uyghurlargha qarita mejburi yürgüzüwatqan qosh tilliq ma'arip siyasitining mahiyitige köngül bölgen kanadaliq muxbir birinji bolup, xoten shehiridiki melum bir noxtiliq, qosh tilliq toluqsiz ottura mektepni ziyaret qilidu. U bu mektepni fransuz tili bilen english tillirida ders ötilidighan kanadadiki mekteplerge sélishturidu:

"Tüzümler kanadadiki mekteplerge oxshimaydu. 500 Xitay oqughuchi, 300 Uyghur oqughuchisi bolghan we hemme oqughuchilargha bir forma kiydürülgen bu yerde xitaylargha xitay tilida ders ötülse, Uyghur oqughuchilar xitayche, ana tili bolghan Uyghurche hem én'gliz tili öginidu. Xitay da'irliri bu mektepni qosh tilliq mektep, dep alahide atisimu Uyghurlar xitay tilida ders alsa, Uyghur tilini öginidighan birmu xitay oqughuchisini körgili bolmaydu".

Anthony Germain, ikki yil ilgiri qurulghan bu zamaniwi mektepning mektep mudiri bolghan wangning Uyghur ma'aripigha yardem bérish namida, yuquri ma'ash bilen béyjingdin teklip qilin'ghanliqigha alahide diqqet qilidu. Bu ayal mektep mudiri özining xitay we Uyghur oqughuchilargha yardem bériwatqanliqini eskertidu.

Yéqinqi yillardin beri xitay da'irliri Uyghurlarning ma'arip sapasini östürüsh dégen nam bilen ichkiri ölkilerdin xitay oqutquchilarni yötkep chiqip, yerlik Uyghur oqutquchilar ishtin boshatmaqta we Uyghur oqutquchilar qoshunini tazilimaqta.

Muxbir bu mektepte én'gliz tilida ders béridighan ürümchidin teklip qilin'ghan wang isimlik yene bir xitay oqutquchinimu ziyaret qilidu. Bu xitay oqutquchi "Uyghurlarning xitay tilini öginishi yaxshi ish. Uyghurlar xitay tilini choqum yaxshi öginishi kérek. Chünki xitay tili hökümran til", deydu.

Uyghur balilirining diniy terbiye élishi cheklen'gen

Anthony Germain Bu programmisida xitay hökümiti Uyghur oqughuchilarning Uyghurche hem xitayche öginishige yol qoyghan bolsimu, amma ularning diniy telim élishi we diniy ibadetlerge qatnishishini chekleydighanliqi hemde xitay da'irlirining 18 yashtin töwenlerning din'gha ibadet qilishini qanun arqiliq chekligenlikini eskertidu.

Kanada CBC radi'osining muxbiri Anthony Germain xitay da'irlirining Uyghur balilirigha xitay tilida terbiye bérishning ularning kelgüside yaxshi xizmetlerni tépishigha yardimi bolidu, dep chüshendürgen bolsimu, amma ularning esli meqsitining Uyghur balilirini assimilyatsiye qilip özlirining sépige qoshush, dep baha béridu.

Uyghurlar tebi'iy bayliqliridin menpe'etlen'gini yoq

U néfit we tebi'i gaz bayliqliri mol bolghan we bu menbeler keng échiliwatqan Uyghur rayunida eng yaxshi xizmetning néfit sana'itide ishlesh ikenliki we kelgüside Uyghur balilirining bu yerdin xizmet tépip qilishi heqqidiki xiyalliri bilen bir küni etigini, u xitay néfit shirkitining bash orginini ziyaret qilidu. Bu yerde néfitlikning herqaysi halqilirida xitay néfit shirkiti dégen forma kiygen 300 etrapida xitay ishchisi ishlewatqan bolsimu, birer Uyghurni körmeydu we netijide yardemchisidin bu yerde Uyghurlarning bar- yoqliqini soritidu. Shundaqla, néfitlikte ishlewatqan bir xitaydin héchqandaq Uyghur yoq dégen jawabni alidu.

Anthony Germain Bu heqte toxtilip "22 milyonluq omumi nopusning 9 milyonini Uyghurlar igiligen Uyghur aptonom rayunida xitaylar köp sanliq emes. Lékin xitaylar ichkiri ölkilerdila emes, Uyghur aptonom rayunidimu néfit we tebi'i gaz sahelirige oxshash yuquri ma'ashliq xizmetlerni yenila özliri qilidu. Uyghurlani bundaq xizmetlerge yéqin yolatmaydu. Biz xitay da'irliri nime üchün Uyghurlarning bu yerde ishlimeydighanliqini sorighimizda ular Uyghurlarning yéterlik ma'arip terbiyisige ige emeslikini eskertti", deydu. (Kamil tursun)