14 - Dalay lamaning warisini kim belgileydu ?

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Tibet lamaliridin biri. RFA Photo

Hindistanning daramsala rayonida sürgünde yashawatqan tibet rohani dahisi dalay lamaning warisini kim belgilesh mesilisi axirqi künlerde dalay lama bilen xitay hökümiti arisida talash - tartish qozghimaqta. Eger 14- dalay lama bu ömride tibetke qaytalmisa yaki xitay bilen tibetler bu mesilide kélishim hasil qilalmisa, ikki dalay lamaning mewjüt bolup turush weziyiti tughulushi mumkin.

"Dalay lama, özining warisi chet'elde tughulidighanliqini jakarlidi"

Tibet rohani dahisi dalay lama bilen xitay arisida tibet rohani rehberlirini belgilesh mesilisidiki ixtilap, 1995 - yili 10 - benchen lamaning warisini belgilesh mesiliside yüz bergen bolup, xitay hökümiti 1989- yili wapat bolghan 10 - benchen - chokéy gyaltsén érdenining dalay lama tallighan warisi gédun chokéy nyémani étirap qilishni ret qilghan we bu tibetliklerde 2 benchen lamaning teng mewjüt bolup turushi shundaqla gédun chokéy nyamaning nezerbent qilinishigha yol achqan idi. Yéqinda dalay lamaning, eger sürgün hayatida wapat bolsa, warisining memliket sirtida tughulidighanliqini jakarlishi xitay da'iriliri bilen dalay lama otturisida yene waris tallash hoquqi mesilisidiki ixtilapni kücheytiwetti.

Bu yil 72 yashlardiki dalay lama, özining warisi chet'elde tughulidighanliqini jakarlapla qalmay, lama dinidiki izbasarini tibet rahipliri izdep tapidighan en'eniwiy usulda islahat élip bérilidighanliqini we türlük usullar üstide oylishidighanliqini élan qiliwédi, bu xitay da'irilirining shiddetlik tenqidige uchridi. Dalay lama hindistanning amiritsar shehiride ötküzülgen xelq'ara diniy yighinda tibet xelqining kélechektiki rehberlik usulini réfirandam bilen talliwalidighanliqini bildürgen. U, eger özining salametliki nacharlashsa, himalaya igizliki we ichki mongghulni asas qilghan en'eniwiy buddizm rayonlirida réfirandum bilen jiddiy özgirishler yüz béridighanliqini ilgiri sürmekte. Lékin dalay lama yene, "eger men ölsem tibet xelqining kürishide bezi özgirishler bolushi mumkin, dep qaraymen. Yeni bu qedimiy medeniyet en'enisige bay bir milletning milliy kürishidur. Shunga tibet rohi méning ölümim bilen yoqap ketmeydu. Bu nahayiti chüshünüshlük mesile " deydu.

" Tibetning kéler nöwetlik rohaniy rehbiri choqum béyjing merkizi hökümitining testiqini élish kérek "

Lékin xitay da'irilirining dalay lamaning warisini belgilesh mesilisidiki meydani roshen bolup, ular bir tereptin lama dinining iz basar tallashtiki en'eniwiy usulini saqlap qélish kérek, dep tekitlise, yene bir tereptin tibetning kéler nöwetlik rohani rehbiri choqum béyjing merkizi hökümitining testiqini élish kérek, dep qarimaqta. Közetküchilerning eskertishiche, bu dégenlik béyjing hökümiti dalay lama tallighan yaki tibetlikler rifirandum bilen tallighan tibet rohaniy rehbirini ret qilidu, dégenliktur.

Xitay hökümiti bu yilning bashlirida élan qilghan " tibet diniy rehberlirining waris tallash usuli" toghrisidiki belgilimiside xitay da'irilirining tibet lamalirini tallashtiki roligha hel qilghuch orun bergen. Xitay tashqi ishlar ministirliqi dalay lamaning waris tallash mesilisidiki bayanatigha qayturghan inkasida, dalay lamaning teshebbusini tibetning diniy emeliyiti we tarixiy en'enisige qilin'ghan ashkara buzghunchiliqtur, dep eyiblimekte. Xitay tashqiy ishlar ministirliqi bayanatchisi lyu jyenchaw peyshenbe küni muxbirlargha "dalay lamaning bu heqtiki herikiti mewjüt diniy qa'idiler we tarixiy adetlerge pütünley xilap bolup, shuning üchün bu qobul qilinmaydu " dep körsetti.

" Xitay hökümiti nurghun ishlarda xatalashqan'gha oxshashla xata chot soquwatidu "

1989 - Yildiki tyen'enmén oqughuchilar namayishining rehbiri, xarward uniwérsitéti doktori wang den peyshenbe küni washin'gtonda sözligen bir nutuqida xitay hökümiti tibet herikitini dalay lamaning ölümi bilen sundurmaqchi boluwatqanliqini eskertip, xitay da'irilirini semimiyetsizlik bilen eyiblidi.

Dalay lamaning xitay hökümiti deslepki mezgilde otturigha qoyghan pütün shertlerning hemmisini dégüdek qobul qilghanliqini tekitligen wang den," lékin junggo hökümiti emdi diniy mesilini otturigha qoyuwatidu. Eger junggo hökümiti tibetning diniy étiqad we diniy örp - aditige hörmet qilmisa, bu ularning tibet mesilisini hel qilish semimiyiti yoqluqini körsitidu. Men shuninggha ishinimenki, junggo hökümiti waqitni keynige sörisek dalay lama ölse, tibet mesilisini hel qilish asan, dep qarimaqta. Emma ular bu mesilide burun nurghun ishlarda xatalashqan'gha oxshashla xata chot soquwatidu " dédi.

" Démokratiye bolmisa heqiqiy türdiki söhbet bolmaydu "

Tibetning ichki weziyitidin xewerdar, washin'gtondiki ismini ashkarilashni xalimaydighan erbaplarning eskertishiche, xitay hökümiti dalay lama ölse, uning warisini tallaydighan mexpiy komitét qurghan bolushi mumkin. Analizchilar, dalay lamaning waris tallash mesiliside réfirandum ötküzüsh teshebbusi, xitay da'irilirining dalay lama ölse, özining dalay lamasini tiklesh pilanigha qarshi qozghighan hujumi, dep qarimaqta.

Wang den bolsa bu mesilini shundaqla Uyghurlar bilen bolghan ixtilaplarni söhbet we keng ammining iradisi bilenla hel qilish mumkin, dep qaraydighan xitay öktichi zatlirining biridur. U," bu mesililerni hel qilishning asasi söhbet. Lékin bu söhbet keng xelq ammisining iradisi üstige qurulushi kérek. Lékin biz hazir duch kéliwatqan mesile puqralarning öz iradisini ashkara ipade qilalmaywatqanliqidur. Shunga men démokratiye bolmisa heqiqiy türdiki söhbet bolidu, dep qarimaymen. Bir partiye diktaturluqi astida tibet, shinjang we teywen mesilisini hel qilghili bolmaydu " dep qarimaqta.

Dalay lama, otturigha qoyghan kéler nöwetlik tibet rohani dahisini tallash usullirining biri, watikanning papa saylash usuli bolup, yuqiri derijilik diniy zatlar arisida awazgha qoyush usuli bilen namzatlar ichidin 15 - dalay lamani saylashtur. Lékin dalay lamaning bayanatchisi tenzin taklax, " dalay lama otturigha qoyghan usullar kishilerning paydilinishi üchün bolup, bu usullarning héchbiri muqimlashqan emes"dep körsetti. (Erkin)