Dalay lama: tibet mesilisining négizi xitayning axbarat tekshürüsh tüzümide

Tibet rohaniy dahisi dalay lama ötken hepte amérikini ziyaret qilip, prézidént obama bilen uchrashqan, xitay hökümiti bolsa buninggha shiddetlik étiraz bildürgen idi. Uchrishishtin kéyin chet'el metbu'atlirida we chet'elde chiqidighan xitay tor betliride aqsaraydiki uchrishishning xitay - amérika munasiwitige körsitidighan tesiri üstide türlük perez we analizlar üzlüksiz élan qilinmaqta. Bezi mutexessislerning eskertishiche, xitayning naraziliqi bir diplomatik resmiyettur.
Muxbirimiz erkin
2010.02.22
Dalay-lama-Washingtonda-muxbirlar-yighini-305 Süret, dalay lamaning 18 - féwral küni washingtonda, muxbirlarni kütüwélish yighinida muxbirlarning soallirigha jawap bériwatqan körünüshlerdin biri.
AFP Photo

Amérika prézidénti obamaning tibet rohaniy dahisi dalay lamani aqsarayda kütüwélishi amérika - xitay arisidiki jiddiychilikni kücheytiwetken bolup, ikki dölet munasiwitidiki bu arazchiliq xelq'ara metbu'atlar üzlüksiz diqqet qiliwatqan mesile bolup qéliwatidu. Xitayning mu'awin tashqi ishlar ministiri suy tyenkey ötken jüme küni amérikining béyjingdiki bash elchisi jon xuntismenni hozurigha chaqirtip, amérikigha resmiy étiraz bildürgen idi.

Shuning bilen birge, xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi ma jawshuy bayanat élan qilip, "aqsaraydiki körüshüsh junggoning ichki ishlirigha arilashqanliqtur. Bu junggo xelqining héssiyatigha azar bérip, junggo - amérika munasiwitige éghir zerer berdi" dégen. Lékin amérikidiki bezi xitay analizchilar, xitay bu weqening ikki dölet arisidiki chong bir toqunushqa seweb bolup qélishini xalimaydighanliqini, xitayning naraziliqi diplomatik bir resmiyet, dep qaraydighanliqini bildürmekte.

Amérikidiki xitay weziyet analizchisi chén kuydé ependi mundaq deydu": dalay lama we obamaning bu qétimqi uchrishishi tibetke nisbeten, amérika we junggoning munasiwitige nisbeten ijabiy hadise. Gerche junggo hökümiti buninggha shiddetlik qarshi chiqqan bolsimu, lékin bu chong weziyetke tesir qilmaydu. Emeliyette junggo - amérika munasiwiti burunqigha oxshashla dawam qilidu. Junggoning inkasi resmiyet xaraktérliktur."

Chén kuydé ependi yene, prézidént obamaning dalay lama bilen körüshüshi xitay hökümitige amérika özining kishilik hoquq mesilisidiki en'eniwi qimmet qarishida üzlüksiz ching turidu dégen signalni bergenlikini, bu tibet, Uyghur we xitay xelqi üchün nahayiti muhim ehmiyetke ige dep qaraydighanliqini bildürdi.

Chén kuydé, "bu uchrishish nahayiti muhim ehmiyetke ige. Bu amérikining xitay siyasitige ashkara chek -chégra qoyghanliqidur. Bu dégenlik, men özemning dölet menpe'eti we qimmet qarishi da'iriside béyjing hökümitining aghzigha kelgenni sözlishige yol qoymaymen, bizning ching turidighan öz prinsiplirimiz bar dégenliktur. Eger bu prinsiplarda ching turulmisa, béyjing hökümiti téximu köp qarshiliqlarni chiqirip, amérikining tashqi siyasiti, dölet menpe'eti we yer shari istratégiyisi kashila qilidu. U halda bu junggo xelqi, tibet we Uyghur xelqi üchün bezi ziyanlarni élip kélishi mumkin. Shunga amérikining öz prinsipida ching turushi hemme terep üchün yaxshi ish" dep körsetti.

Dalay lamaning muxbirlargha ashkarilishiche, prézidént obama aqsaraydiki körüshüshte tibet xelqining özige xas alahide kimlikini yeni dini, medeniyiti we tilini shundaqla kishilik hoquqini qoghdash kéreklikini eskertip, dalay lama tutqan tibetke heqiqiy aptonomiye telep qilish toghrisidiki "ottura yol"ni qollaydighanliqini bildürgen. Dalay lama washin'gtonni ziyaret qilishning aldida xitay hökümiti dalay lamaning wekili bilen söhbet ötküzgen, lékin söhbet netijisiz axirlashqan idi. Xitay merkizi birliksep bölümi söhbetning netijisiz axirlishish sewebini dalay lama terepke artip, dalay lama otturigha qoyghan pilanni qobul qilghili bolmaydighanliqini ilgiri sürgen. Amérikidiki chén kuydé ependi bolsa dalay lamaning "ottura yoli" tibet mesilisini hel qilishning eng ijabiy yoli bolupla qalmay, buning rohini xitay- Uyghur munasiwitige tedbiqlashqa bolidighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu" :méningche, dalay lamaning ottura yol nezeriyisining rohi Uyghurlar bilen xenzularning munasiwitige tedbiqlansa bolidu. Elwette Uyghurlar bilen xenzularning tarixtiki munasiwiti bilen xenzular bilen tibetlerning tarixtiki munasiwitining asasi éqimi we konkrét tarixiy perqlinidu. Uning üstide 2001‏ - yili bashlan'ghan térrorluqqa qarshi turushni nishan qilghan xelq'ara chong weziyet oxshimaydu. Shunga tibet mesilisi bilen Uyghur mesilisining konkrét ehwalida perqler mewjut. Shuning üchün konkrét bir terep qilish usuli oxshimasliqi mumkin. Lékin dalay lamaning söhbet we öz ‏- ara muresse asasidiki ottura yol nezeriyisini xenzu we Uyghur munasiwitige tedbiqlashqa bolidu."

Dalay lama jüme küni washin'gtondiki ziyaritini axirlashturup, shenbe küni kaliforniyide "dunya balilar fondi jem'iyiti"ning pa'aliyitige qatnashqan. U "dunya balilar fondi jem'iyiti"ning kaliforniye béwérliy xildiki pa'aliyitide muxbirgha bayanat bérip, xitayning axbarat tekshürüsh tüzümi tibet mesilisini xitay xelqi arisida toghra chüshendürüshke tosalghu boluwatqanliqini, eger xitay erkin jem'iyetke aylinip, söz, axbarat we uchur erkinliki yolgha qoyulsa guman we uqushmasliqlarning aziyidighanliqini ilgiri sürgen.

Chén kuydé ependi bolsa, dalay lama otturigha qoyghan bu mesile xitaydiki négizlik mesile ikenlikini eskertti. U, "biz uning bu sözliridin dalay lamaning junggoning ehwalini bilidighanliqini köreleymiz. U junggodiki mesilining négizlik nuqtisini körüp yételigen. Junggo metbu'atlirining dalay lama heqqidiki teshwiqatining bir qisim kishilerni waqitliq qaymuqturalishidiki négizlik seweb axbaratning erkin emeslikidur. Eger junggoda axbarat kontroli bikar qilinsa, junggo xelqi dunyaning dalay lamani qanchilik hörmet qilidighanliqini köridu. Ularmu dunyadiki bashqa xelqlerge oxshashla adem. Ular dalay lamaning meniwi küchini hés qilishi mumkin. Shunga junggoning hazirqi teshwiqatidiki négizlik nuqta uchurni kontrol qilishtur."

Dalay lama kaliforniye béwérli xildiki "dunya balilar fondi jem'iyiti"ning pa'aliyitide muxbirlargha yene, amérika we bashqa döletler xitayni erkinlikke yéteklep, xitayda erkin jem'iyet berpa qilishqa ilham bérishni, buning bilen tibetning erkin jem'iyetke aylinishini algha sürüshni tekitligen.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.