Darfur weziyiti we jonggo

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Amérika dölet mejlisi we sudanning washin'gtondiki elchixanisi aldida yekshenbe küni minglighan namayishchilar amérika we xelq'ara jem'iyetni sudanning gherbidiki darfur rayonida yüz bériwatqan tragédiyige xatime bérishke chaqirish üchün yighilish ötküzgen küni, jonggoning dölet re'isi xu jintaw afriqidiki marakesh, nigériye we kéniyilerde élip barghan ziyaritini axirlashturüp dölitige qaytti.

Xitay da'iriliri néfitni dep irqiy qirghinchiliqqa köz yummaqta

Xu jintawning bu sepiridiki eng zor muweppiqiyiti yuqiri döletler bilen néfit énérgiye sahesidiki hemkarliqi we soda hejimini kéngeytish türi boyiche bir qatar kélishimler imzalash boldi. Jonggoning afriqidiki menpe'eti namrat , lékin mol teb'iy bayliqigha ige bu qit'ediki döletlerning néfit we soda bazirini échishtur. Lékin xitayning bu nishanni emelge ashurush yolida tutqan tashqi siyasiti gherb ellirining we xelq'ara kishilik hoquqi organlirining jonggo néfitni közlep "darfur rayonidiki irqiy tazilash" jinayitige köz yumdi, dégen eyiplishige duch kelmekte.

Xu jintaw bu sepiride sudanni ziyaret qilmidi. Lékin uning afriqidiki yuqiriqi döletler bilen imzalighan bir qatar kélishimi, xuddi uning sudan'gha tutqan tashqi siyasitige oxshashla bu döletlerning "ichki ishlirigha köz yumush," prinsipini asas qilghan. Xitay tashqi ishlar ministirliki bayanatchisi chin gang, ötken peyshenbe küni xitayning néfitke érishish üchün xelq'ara kishilik hoquqi ölchimige sel qarighanliqini ret qilghan bolsimu, lékin xu jintaw kéniye peytexti nayrobida prézidént kébakigha "jonggo hökümiti bashqilarning ichki ishlirigha arlashmaydighan siyaset boyiche mangidu," deydu.

Rayis: jonggo we rusiyining hemkarliqigha muhtaj

Kishilik hoquqi organlirining qarishiche, xitayning bu siyasiti darfur rayonidiki insanperwerlik krizisi we buninggha oxshash weqelerning bir terep qilinishini tosimaqta we diktaturlarni ilhamlandurmaqta.

Washin'gtonda yighilish ötküzülgen shu küni amérika boyiche 20 dek sheherde "darfurni qutquzush: irqiy tazilashni toxtutush" téma qilin'ghan ammiwi yighilish ötküzüldi. Washin'gtondiki yighilishke qatnashqanlar ichide jorji klunéy, élliy wéyzilgha oxshash dunyawi shöhretke ige ertistler we nobil mukapatining la'uri'atliri bar.

Yekshenbe künki yighilishning meqsiti bush hökümiti we xelq'ara jem'iyetni darfurdiki insanperwerlik krizisige jiddi mu'amile qilishqa heydekchilik qilishtur. Lékin amérika tashqi ishlar ministiri kondiliza rayis bu mesilide xelq'ara jem'iyetning hemkarliqigha muhtaj ikenlikini bildürmekte. Rayis "jonggo we rusiyining hemkarliqigha muhtaj. Biz ularni u yerde nime ishlar boluwatqanliqini körüp béqishqa we nime ishlarni qilalaydighanliqini sorap körüshke tewsiye qilimiz," deydu.

Xitay darfurdiki "irqiy tazilash" herikitige perwa qilmaywatamdu?

Jonggo hökümitining "bashqilarning ichki ishlirigha arlashmaydighan tashqi siyasiti" , sudan néfit igilikining muhim shériki jonggoning darfurdiki "irqiy tazilash" herikitige perwa qilmaydighanliqini körsitemdu? dep mulahize qilinmaqta.

Xolliwudning meshhur ertistlirining biri jorji klunéy yekshenbe küni namayishchilargha " amérika we b d t ning hazirghiche yol qoyghan siyasiti aqmidi, siyasetni özgertgishke heydekchilik qilishi kérek," deydu.

Prézidént jorji bush darfurda yüz bergen weqelerni "irqiy tazilash" dep atimaqta. Tashqi ishlar ministiri rayis, amérikining "bu mesilide inkas bildürmeydighan weziyetke chüshüp qélishini xalimaymiz," dep körsetti.

Amérika hökümiti darfurda yüz bergen weqelerni resmiy ' irqiy tazilash', dep qaraydu, dep tekitligen rayis, bush hökümitining darfurdiki weqe bilen alaqidar 4 kishige imbargo qoyghanliqini bildürdi. Yawropa ittipaqi weqeni " irqiy tazilash" atimighan bolsimu, lékin darfurda " insanperwerlik tragédiyisi " yüz bériwatqanliqini bildürmekte.

Xitay hökümitining passip pozitsiyisi

Xelq'ara kishilik hoquqni közütüsh teshkilatining qarishiche, xartum hökümiti teripidin qorallandurulghan janjawidlarning yerlik puqralargha qarshi élip barghan halsiritish herikiti "insaniyetke qarshi turush" jinayiti sadir qildi. Darfurki toqunush 2003 - yili bu rayondiki özini afriqiliqlar hésablaydighan qara tenliklerning öz hoquqini dawa qilish bilen bashlandi. Xartum hökümitining qollishidiki janjawid ereb qoralliq guruhlirining istanchilar we ularni qollaydighan qara tenlik qebililerge qarshi turush herikiti b d t qarishiche 180 ming kishining ölüshini, 2 milyon kishining öy makansiz qélishini keltürüp chiqarghan.

B d t xewpsizlik kéngishining hazirghiche alghan qararliri bu rayonda yüz bériwatqan tragédiyige xatime bérelmidi. Xewpsizlik kéngishining 25 - aprildiki yighinida xitay janjawidlarning rehbiri musa xélil qatarliq 4 kishini b d t "qara tizimliki" ge élish we ulargha sayahet imbargosi qoyush teklipini ret qildi. Xitay tashqi ishlar ministirliki bayanatchisi chin gang, shu künki muxbirlarni kütüwélish yighinida, " jonggo gherb mustemlikichilirining kishilik hoquqi zorawanliqini sadir qilmaydu," dep tekitligen bolsimu, lékin u xewpsizlik kéngishi 4 neper sudan emeldarigha imbargo qoymaqchi bolsa xitayning nime üchün buni ret qilghanliqini sorighan bir muxbirgha jawap bermidi. (Erkin)