Дарфурға тинчлиқ сақлаш қисимлири киргүзүштә хитай дипломатик рол ойниған


2007.05.17

001_AGP-darfur-AFP-150.jpg
Суданниң дарфур райониниң көрүнүши. SUDAN DARFUR Map of the Darfur region / Photo by AFP

Пәйшәнбә күни бирләшкән дөләтләр тәшкилати дипломати атлантик кеңишидә сөз қилип, бирләшкән дөләтләр тәшкилати тинчлиқи сақлаш қисимлириниң дарфур райониға киришигә йол бериштә судан һөкүмитиниң хитай тәрәпниң тәклипини қобул қилғанлиқини ипадилиди.

Йеқинда дарфурға берип кәлгән, бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң дарфур мәсилисидики алаһидә әлчиси җан елияссон: "хитай дарфур әһвалиниң яхшилинишиға дәхли қилған дегән намни елишни халимиди" дәйду.

Елияссонниң билдүрүшичә, судан һөкүмәт әмәлдарлирини қайил қилип дарфур райониға бирләшкән дөләтләр тәшкилати тинчлиқ сақлаш қисминиң киришигә қариши чәклимиләрни бикар қилишта бейҗиң тәрәп суданға ишләткән бесимларниң ярдими көп болған.

Хитай судан мәсилисидә хәлқара җәмийәтниң күчлүк әйиблишигә учриған

Әмма хитай дарфурда әң еғир тәприқчилиқ териватқан җанҗавид қораллиқ күчлирини қолла ватқан судан һөкүмити билән йеқин мунасивәттә болди дәп қарилип хәлқара җәмийәтниң күчлүк әйиблишигә учриған иди.

Җүмлидин, 17- май хитайниң шаңхәй шәһиридики "африқа тәрәққият банкис" да өткүзүлгән бир йиғинида, судан мәркизий банкисиниң муавин әмәлдари елиҗаһ алең, хитайниң судан нефит саһәсигә селиватқан мәблиғи суданниң қорал ярақ сетивелиш ишлирини мәбләғ билән тәмин әтти дәп, хитайниң суданға мәбләғ селиш сияситини әйиблиди.

У йәнә судан һөкүмитиниң қирғинчилиқ сияситини әйибләп : "бәлким уларниң ( судан һөкүмити) муддиаси тоғра болуши мумкин, лекин нефит байлиқлирини қалаймиқан ечиң, сетиң, хәлққә қилчилик нәп бәрмәң, андин йәнә шу байлиқлардин киргән киримгә қорал сетивелип хәлиқни қириң" дәп ғәзипини ипадилиди.

2003- Йилидин буян дарфур районида 200 миңдин артуқ бигунаһ авам қирғин қилинған вә икки йерим милйон адәм ой- макансиз қелип мусапир болуп кәткән болғачқа, буни америка һөкүмити ирқи қирғинчилиқи дәп муәййәнләштүргән иди.

Хитай судан нефитлириниң әң чоң херидари вә суданни қорал- ярақ билән тәмин әткүчи дөләт болуп, алдинқи айда хитай-судан һөкүмәтлири дипломатик мунасивәтлирни техиму күчәйтиш тоғрисида вәдиләшкән.

Иттипақ фронти дарфур қозғилаңчилири үчүн муһим

Елияссонниң көрситишичә, бугүнки күнгә кәлгәндә, бейҗиң тәрәп бәлким, әгәр дарфурниң әһвали техиму яманлашса, буниң 2008- йиллиқи олимпик йиғини һарписида өз намиға дағ тәккүзидиғанлиқини тонуп йәткән болуши мумкин икән. У мундақ дәйду: "улар әгәр дарфурдики әһвал изчил һалда яманлашса, өзиниң балаға қалидиғанлиқини тонуп йәтти."

Униң билдүрүшичә йәнә, һазир җәнуби суданниң йәрлик һөкүмити дарфурдики қозғилаңчи күчләрни бирйәргә җәм қилип, суданниң мәркизи һөкүмити билән тинчлиқ сөһбити елип беришни пилан қиливатқан икән. Униң қаршичә, әгәр дарфурдики қозғилаңчи қисимлириниң һөкүмәт тәрәп вә һөкүмәт қоллайдиған қораллиқ күчләр билән сүлһи- сөһбәт өткүзүштә өз позитсийисини маслаштуруп бирликтә бир иттипақ фронти шәкилләндүрүши дарфур қозғилаңчилири үчүн интайин муһим икән.

Хәлқара җәмийәт дарфур мәсилисидә хитайға бесим ишләткән

Дарфур районниң әһвалида рошән бир яхшилинишниң болмиғанлиқидин тәхирсизләнгән президент җорҗ буш, бир ай илгири әгәр дарфур мәсилисини һәл қилишта судан президенти йәнә сөрәлмилик қилса яки судан тинчлиққа қарап йүзләнмисә суданға иқтисади җаза йүргүзидиғанлиқини билдүрүп тәһдит салған иди.

Бирләшкән дөләтләр тәшкилати баш катипи банки-мун президент буштин иқтисади җаза йүргүзүштин илгири суданниң дарфур мәсилисини дипломатик йол билән һәл қилишиға йәнә мәлум мәзгил вақит беришни тәләп қилған. Һәтта бейҗиң тәрәп бирләшкән дөләтләр тәшкилати бихәтәрлик кеңишидә биләт ташлап, суданға иқтисади җаза қоллинишқа қарши чиққан иди.

Әмма йеқиндин бери хәлқара җәмийәтниң хитайға судан мәсилиси хусусида ишләткән бесими барғанчә еғирлишиватқан болуп,бир нәччә һәптә илгири, йүздин артуқ америка кеңәш палатаси әзалири хитай рәиси хуҗнтавни судан мәсилисини һәл қилишта актип рол ойнашқа чақирип мәктуп йоллиған. Хәлқара кәчүрүм тәшкилати хитайни суданға қорал сатти дәп әйиблигән, һәтта бәзиләр 2008- йилидики бейҗиң олимпик йиғини байқут қелишниму оттуриға қойған.

Җүмлидин, һоллевуд кино режиссори стевин спиелберг вә, даңлиқи сәнәткар сияси паалийәтчи миа фаррор қатарлиқлар хитайниң судандики роли һәққидики әндишилирини ипадиләшкән иди.

Хитайниң дарфур сияситини өзгәртиштики мәқсити

Шуниңдин кийин хитай тәрәп - люгуйҗинни африқа мәсилилирини бир тәрәп қилғучи алаһидә әлчи қилип тәйинлигән, вә дарфур районидики тинчлиқ сақлаш қисимлириға һәмдәмдә болидиған 300 нәпәр һәрби инженер әвәтилидиғанлиқини билдүргән.

BBC 17- Май бәргән хәвәрдә қәйт қилинишичә, хитай шундақ қилиш арқилиқ өзини хәлқара сәһнидә мәсулийәтчан ролчи сүпитидә көрситишни мәқсәт қилған болса, йәнә бирәр җәһәттин дарфур мәсилиси билән 2008-йили бейҗиңда өткүзидиған олимпик йиғиниға тәсир йетип қелишидин әнсиригән.

Дарфурға тинчлиқи сақлаш қисимлири кирмәкчи

Хитайниң судан дипломатийисидә рол ойниши арқисда, судан һөкүмити дарфур районида әслидә бар болған 7000 нәпәр африқа иттипақи тинчлиқ сақлиғучи қисимлириға йәнә 3000 нәпәр бирләшкән дөләтләр тәшкилати тинчлиқ сақлиғучи қисимлирини қошушқа мақуллуғини билдүргән.

Һазир дарфурға әвәтилидиған бирләшкән дөләтләр тәшкилати тинчлиқ сақлаш қисмиға тәвә бу үч миң нәпәр әскәр, кәлгүсидә әвәтилмәкчи болған 17 миң нәпәр тинчлиқ сақлаш қисимлириниң мәзкур райониға киргүзүшкә йол ачидикән. Бу қисимларниң асасий вәзиписи болса, дарфурдики мусапирлар лагериға қапсилип қалған мусапирларниң бихәтәрликини қоғдаш, хәйри-сахавәт вә қутқузуш ишлирини елип бериш икән. (Җүмә)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.