Darfurgha tinchliq saqlash qisimliri kirgüzüshte xitay diplomatik rol oynighan

• Muxbirimiz jümening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Sudanning darfur rayonining körünüshi. SUDAN DARFUR Map of the Darfur region / Photo by AFP

Peyshenbe küni birleshken döletler teshkilati diplomati atlantik kéngishide söz qilip, birleshken döletler teshkilati tinchliqi saqlash qisimlirining darfur rayonigha kirishige yol bérishte sudan hökümitining xitay terepning teklipini qobul qilghanliqini ipadilidi.

Yéqinda darfurgha bérip kelgen, birleshken döletler teshkilatining darfur mesilisidiki alahide elchisi jan éliyasson: "xitay darfur ehwalining yaxshilinishigha dexli qilghan dégen namni élishni xalimidi" deydu.

Éliyassonning bildürüshiche, sudan hökümet emeldarlirini qayil qilip darfur rayonigha birleshken döletler teshkilati tinchliq saqlash qismining kirishige qarishi cheklimilerni bikar qilishta béyjing terep sudan'gha ishletken bésimlarning yardimi köp bolghan.

Xitay sudan mesiliside xelq'ara jem'iyetning küchlük eyiblishige uchrighan

Emma xitay darfurda eng éghir tepriqchiliq tériwatqan janjawid qoralliq küchlirini qolla watqan sudan hökümiti bilen yéqin munasiwette boldi dep qarilip xelq'ara jem'iyetning küchlük eyiblishige uchrighan idi.

Jümlidin, 17- may xitayning shangxey shehiridiki "afriqa tereqqiyat bankis" da ötküzülgen bir yighinida, sudan merkiziy bankisining mu'awin emeldari élijah aléng, xitayning sudan néfit sahesige séliwatqan meblighi sudanning qoral yaraq sétiwélish ishlirini meblegh bilen temin etti dep, xitayning sudan'gha meblegh sélish siyasitini eyiblidi.

U yene sudan hökümitining qirghinchiliq siyasitini eyiblep : "belkim ularning ( sudan hökümiti) muddi'asi toghra bolushi mumkin, lékin néfit bayliqlirini qalaymiqan éching, séting, xelqqe qilchilik nep bermeng, andin yene shu bayliqlardin kirgen kirimge qoral sétiwélip xeliqni qiring" dep ghezipini ipadilidi.

2003- Yilidin buyan darfur rayonida 200 mingdin artuq bigunah awam qirghin qilin'ghan we ikki yérim milyon adem oy- makansiz qélip musapir bolup ketken bolghachqa, buni amérika hökümiti irqi qirghinchiliqi dep mu'eyyenleshtürgen idi.

Xitay sudan néfitlirining eng chong xéridari we sudanni qoral- yaraq bilen temin etküchi dölet bolup, aldinqi ayda xitay-sudan hökümetliri diplomatik munasiwetlirni téximu kücheytish toghrisida wedileshken.

Ittipaq fronti darfur qozghilangchiliri üchün muhim

Éliyassonning körsitishiche, bugünki kün'ge kelgende, béyjing terep belkim, eger darfurning ehwali téximu yamanlashsa, buning 2008- yilliqi olimpik yighini harpisida öz namigha dagh tekküzidighanliqini tonup yetken bolushi mumkin iken. U mundaq deydu: "ular eger darfurdiki ehwal izchil halda yamanlashsa, özining balagha qalidighanliqini tonup yetti."

Uning bildürüshiche yene, hazir jenubi sudanning yerlik hökümiti darfurdiki qozghilangchi küchlerni biryerge jem qilip, sudanning merkizi hökümiti bilen tinchliq söhbiti élip bérishni pilan qiliwatqan iken. Uning qarshiche, eger darfurdiki qozghilangchi qisimlirining hökümet terep we hökümet qollaydighan qoralliq küchler bilen sülhi- söhbet ötküzüshte öz pozitsiyisini maslashturup birlikte bir ittipaq fronti shekillendürüshi darfur qozghilangchiliri üchün intayin muhim iken.

Xelq'ara jem'iyet darfur mesiliside xitaygha bésim ishletken

Darfur rayonning ehwalida roshen bir yaxshilinishning bolmighanliqidin texirsizlen'gen prézidént jorj bush, bir ay ilgiri eger darfur mesilisini hel qilishta sudan prézidénti yene sörelmilik qilsa yaki sudan tinchliqqa qarap yüzlenmise sudan'gha iqtisadi jaza yürgüzidighanliqini bildürüp tehdit salghan idi.

Birleshken döletler teshkilati bash katipi banki-mun prézidént bushtin iqtisadi jaza yürgüzüshtin ilgiri sudanning darfur mesilisini diplomatik yol bilen hel qilishigha yene melum mezgil waqit bérishni telep qilghan. Hetta béyjing terep birleshken döletler teshkilati bixeterlik kéngishide bilet tashlap, sudan'gha iqtisadi jaza qollinishqa qarshi chiqqan idi.

Emma yéqindin béri xelq'ara jem'iyetning xitaygha sudan mesilisi xususida ishletken bésimi barghanche éghirlishiwatqan bolup,bir nechche hepte ilgiri, yüzdin artuq amérika kéngesh palatasi ezaliri xitay re'isi xujntawni sudan mesilisini hel qilishta aktip rol oynashqa chaqirip mektup yollighan. Xelq'ara kechürüm teshkilati xitayni sudan'gha qoral satti dep eyibligen, hetta beziler 2008- yilidiki béyjing olimpik yighini bayqut qélishnimu otturigha qoyghan.

Jümlidin, holléwud kino rézhissori stéwin spiélbérg we, dangliqi sen'etkar siyasi pa'aliyetchi mi'a farror qatarliqlar xitayning sudandiki roli heqqidiki endishilirini ipadileshken idi.

Xitayning darfur siyasitini özgertishtiki meqsiti

Shuningdin kiyin xitay terep - lyuguyjinni afriqa mesililirini bir terep qilghuchi alahide elchi qilip teyinligen, we darfur rayonidiki tinchliq saqlash qisimlirigha hemdemde bolidighan 300 neper herbi inzhénér ewetilidighanliqini bildürgen.

BBC 17- May bergen xewerde qeyt qilinishiche, xitay shundaq qilish arqiliq özini xelq'ara sehnide mes'uliyetchan rolchi süpitide körsitishni meqset qilghan bolsa, yene birer jehettin darfur mesilisi bilen 2008-yili béyjingda ötküzidighan olimpik yighinigha tesir yétip qélishidin ensirigen.

Darfurgha tinchliqi saqlash qisimliri kirmekchi

Xitayning sudan diplomatiyiside rol oynishi arqisda, sudan hökümiti darfur rayonida eslide bar bolghan 7000 neper afriqa ittipaqi tinchliq saqlighuchi qisimlirigha yene 3000 neper birleshken döletler teshkilati tinchliq saqlighuchi qisimlirini qoshushqa maqullughini bildürgen.

Hazir darfurgha ewetilidighan birleshken döletler teshkilati tinchliq saqlash qismigha tewe bu üch ming neper esker, kelgüside ewetilmekchi bolghan 17 ming neper tinchliq saqlash qisimlirining mezkur rayonigha kirgüzüshke yol achidiken. Bu qisimlarning asasiy wezipisi bolsa, darfurdiki musapirlar lagérigha qapsilip qalghan musapirlarning bixeterlikini qoghdash, xeyri-saxawet we qutquzush ishlirini élip bérish iken. (Jüme)