"Olimpikni bayqut qilish" xitaylar peqet anglashni xalimaydighan söz

• Muxbirimiz jümening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitay tashqi ishlar ministiri yang jyéchi, kéleryil xitayda ötküzilidighan olimpikni sudanning darfur rayonida yuz bériwatqan érqi qirghinchiliqqa chétip siyasiylashturushning choqum meghlup bolidighanliqini otturigha qoydi.

Béyjingda en'giliye tashqi ishlar ministiri margarét békét (Margaret Becket) xanim bilen uchrishish jeryanida ötküzülgen muxbirlarni kütiwélish yighinida, xitay tashqi ishlar ministiri yang jyéchi: " bir top kishiler olimpik yighinini siyasiylashturmaqchi bolishiwatidu. Lékin ular meqsidige hergiz yételmeydu" dédi.

Xitay xelq'ara jem'iyetning qattiq eyiblishige uchrap kelmekte

Xitay sudandiki érqi qirghinchiliqini hel qilishta bir chette qol qoshturup qarap turdi dep eyiblen'gen bolup, yéqindin béri olimpik yighininiwaste qilip turup xitaygha darfur mesiliside bésim ishlitish heriketliri xéli keng qanat yayghan idi.

Xitay sudan néfit ékisportining üch den ikki qisimni sétiwalidu we nurghunlighan afriqa ellirige qoral- yaragh satidu.

Bu ayda fransiyide ötküzülgen prézidént saylimida, fransuz siyasiyonliri olimpikini bayqut qilish idiyisini kötürüp chiqqan we yéqinda amérikiliq sen'etkar mi'a farrow xanim béyjing olimpikini "qirghinchiliqi olimpiki" dep atap xitayni darfur mesilide aktip rol oynashqa qistighan idi.

Uningdin bashqa yene, nyuyorkluq siyasi pa'aliyetchi "kishilik hoquq birinchi" teshkilatigha mensup jill sawitt(Jill Savitt) "darfurning olimpik chüshi" namliq pa'aliyet teshkillep, darfurdin béyjinggha mesh'el yetküzüsh pa'aliyiti orunlashturushni jakarlap xitayni darfur mesiliside xartom hökümitige bésim ishlitishke chaqirghan.

18- May xitay tashqi ishlar ministiri yang jyéchi béyjingning sudan hökümet emeldarliri bilen darfur mesiliside alaqe qiliwatqanliqini ipadilep mundaq dédi: "junggu hökümiti we her derijilik hökümet emeldarliri sudan terepning munasiwetlik emeldarliri bilen yéqindin alaqe qiliwatidu. Shuni ümid qilimizki bu mesililer munasip di'alog- söhbetler bilen hel bolghusi."

U yene, xitay hökümitining, siyasi jeryan we tinchliq saqlash meshghulatining choqum tengpung rewishte élip bérilishi kéreklikige ishinidighanliqini bildürdi.

Darfur mesilisining arqa körünishi

Darfur sudanning gherbi qismigha jaylashqan. 2003-Yili darfurdiki yerlikler aptonomiye telep qilip qozghalghandin kiyin, hökümet bilen darfurluqlar arisida toqunush yüz bergen.

Toqunushiwatqan ikki terepning birsi sudan hökümet armiyisi we asasen erep köchmen charwichiliridin teshkil tapqan janjawid qoralliq küchliri yene bir terep darfurdiki déhqanlar we herxil étnik guruppilardin teshkil tapqan sudan azadliq armiyisi we adalet we barawerlik herkiti qatarliqlar.

2003- Yilidin buyan hökümet we janjawid quralliq küchlirining darfurgha qilghan üzlüksiz hujumlirida, hazirgha qeder 200 mingdin artuq bigunah xelq qirghin qilin'ghan we 2 yérim milyondin artuq adem öy makanliridin ayrilip musapir bolup ketken. Emma washin'gton post gézitide 17 -april bérilgen xewerde qeyt qilinishiche, toqunush jeryanida ölgenlerning sani 450 minggha yétidiken.

Janjawid erebche söz bolup " atliq qoralliq adem" dégen menide, janjawitlar asasen erebche sözlishidighan sudanliq malchilardin teshkil tapqan banditsiman qoralliq top. Uzundin béri janjawidlar bilen sudanning gherbi qismida yashaydighan olturaq r déhqanlar arisida herxil ixtilaplar mewjut idi.Janjawidlarning étnik katégoriyisi bek murekkep, lékin ular özlrini ereb dep tonishidu.

Irqiy qirghinchiliqta inkas qayturush jem'iyitining tor bétide körsitilishiche, janjawid qoralliq küchliri sudan hökümitining yardimi astida darfurdiki awamgha izchil soruqchiliq sélip, awam xelqni qirghin qilghan iken. Lékin, sudan hökümiti janjawid qoralliq küchlirini "héchqachan qollimiduq" dep, ching turup kelmekte.

"Olimpikini bayqut qilish" xitaylar hergiz anglashni xalimaydighan söz

Xitay hökümiti birleshken döletler teshkilatning qoral yaraq émbargosigha xilapliq qilip sudan'gha qoral-yaraq sétip bergenliki üchün, kishilik hoquq teshkilatliri we amérika yawropadiki bezi siyasiy onlar 2008- yilliq béyjing olimpikini bayqut qilishni otturigha qoyghan.

Emma, bayqut qilishning olimpik rohigha qarishi ikenliki tekitligen xitay tashqi ishlar ministiri yang jyéchi: "olimpikini bayqut qilish olimpik rohigha qarishi bolupla qalmay, belki yene dunya xelqining arzu-ümidlirigimu qarishi. Shunga ular menggü meqsidige yételmeydu" deydu.

Téxi bir ay ilgirila xitay tashi ishlar ministiri bolup teyinligen ya jyéchi, xitayning afriqa mesilisidiki mewqesini aqlap "darfur mesiliside jonggu hökümitining mewqesi izchil we körünerlik. Biz darfur xelqini xeyri-saxawet we qutquzush yardemliri bilen temin étip kéliwatimiz. Kelgüsidimu izchil dawamlashturimiz" deydu.

BBC Ning bu heqtiki xewerliride körsitilishiche, gerche xitay dunya sehniside " mes'uliyetchan rolchi" süpitide meydan'gha chiqishqa urun'ghan bolsimu, lékin sudan mesilisidiki eyibleshler xitayning bu istratégiyisge ekis tesir peyda qilidiken.

Ularning qarshiche yene, xitay emeldarliri olimpikke herqandaq bir nersining tesir körsitishni xalimaydighan bolup, "olimpikini bayqut qilish" xitaylar peqet anglashni xalimaydighan söz iken. (Jüme)