Xelq'ara kechürüm teshkilati xitay bilen rusiyining darfurdiki milliy qirghinchilarniqoral bilen teminligenlikining pakitini élan qildi

• Muxbirimiz welining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Xitay afriqidin eng köp néfit import qilidighan sudan dölitining darfur rayonida 2003 ‏- yilidin bashlap milliy qirghinchiliq yüz bériwatidu. Hazirgha qeder darfurda 200 ming adem hayatidin ayrildi, 2 milyon 400 mingdin artuq adem yurtini tashlap sirtqa qachti. B d t ning musapirlargha yardem bérish tarmaqliri sirtta ghéripchiliqta qalghan darfurluqlargha yardem bérish jehette qéyin mesilige duch keldi.

2005 ‏- Yili b d t ning bixeterlik kéngishide, sudan hökümitige herbiy imbargosi qoyush heqqide qarar maqullan'ghan idi. Shuningdin kéyinmu, darfurda milliy qirghinchiliq toxtimidi. Bügün xelq'ara kechürüm teshkilatining kishilik hoquq guruppisi xitay bilen rusiyini, bu milliy qirghinchiliqni qoral bilen teminligen, dep eyiblidi.

Buyil darfurda rusiye bilen xitayda ishlen'gen herbiy qorallar peyda bolghan

'Birleshme agéntliqi'ning xewer qilishiche, 5 ‏- ayning 8 ‏- küni, xelq'ara kechürüm teshkilatining kishilik hoquq guruppisi xitay bilen rusiyini b d t ning sudan'gha qoral imbargosi qoyush qararigha xilapliq qilip, darfurdiki milliy qirghinchiliqni herbiy qoral bilen teminligen, dep eyiblidi. Xelq'ara kechürüm teshkilati bu eyibleshni ispatlaydighan bir qisim foto süretlernimu élan qildi.

Bu ispatlardin melum bolushiche, darfur rayonida buyil 1 ‏- aydin 3 ‏- ayghiche bolghan waqit ichide, urushchi ayrupilanlardin rusiyide ishlen'gen mi -24 belgilik tik uchar we st-zzz belgilik transport ayrupilanliri peyda bolghan. Transport ayrupilanliri pütünley aq sirda sirlap, b d t tinchliq saqlash qisimlirining ayrupilanlirigha oxshitip pedezlen'gen. Buningdin bashqa yene, xitayda ishlen'gen urushchi ayrupilanlarmu darfurda peyda bolghan.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining bayan qilishiche, bu herbiy qorallar darfurda yüz bergen 'namelum hujumlar' bilen, yeni sudan hökümitining herbiy qisimliri darfurdiki tinch ahalilargha hujum qozghap peyda qilghan weqeler bilen munasiwetlik.

Xitay bilen rusiye bügün xelq'ara kechürüm teshkilatining eyiblishini ret qildi

Emma bügün, b b s ning xewer qilishiche, xelq'ara kechürüm teshkilati xitay bilen rusiyini eyiblep doklat élan qilghan haman, 'rusiye xewer agénétliqi' tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisining sözini neqil keltürüp "rusiye darfurgha herbiy qoral bergini yoq" dep ret qilghan.

Xitay tashqi ishlar ministirlikining bayanatchisimu, xelq'ara kechürüm teshkilatining eyiblishini ret qilip "bu tamamen asassiz eyiblesh, junggo sudanni b d t chekligen qorallar bilen teminligini yoq " dégen.

'Darfur weqesi' heqqide qisqiche bayan

Xewer arxiplirigha qarighanda, sudan afriqidiki eng chong döletlerning biri, uning asasliq ahalisi ereb. Darfur bolsa sudanning gherb teripidiki zémini qurghaq bir ölke, ahalisining mutleq köp sanliqi yerlik qara afriqiliqlar, bu ölkining yer kölimi franisyige teng. Darfurluqlar sudan hökümiti bu ölkidiki yerlik milletni kemsitidu, dep qaraydu.

Darfurda sudan hökümitining irqiy kemsitishke uchrawatqan yerlik xelq 2003 ‏- yili hökümetke qarshi qozghilang kötirishke bashlighan. Sudan hökümiti darfurgha herbiy qisim we qoralliq saqchi ewetip qozghilangni basturghan. Sudan qisimliri urushchi ayrupilanlar bilen darfurdiki mehellilerni bombardiman qilghan. Qorallan'ghan erebler at we tögilerge minip yürüp darfur ahalilirini bulighan, qirghan we darfur ayallirigha basqunchiliq qilghan.

Gherb ellirining közetküchiliri sudan hökümitining darfurda qollan'ghan herikitini meqsetlik halda yerlik qara afriqiliqlarni yurtliridin qoghlap chiqiridighan heriket dep qarimaqta. Darfur weqesi bashlan'ghandin buyan xelq'ara teshkilatlar sudan hökümitige bésim ishlitip kéliwatidu. Sudan hökümitimu darfurgha qoralliq esker ewetip weqeni basturghanliqini étirap qilidu. Xitaymu sudan'gha 400 neper qurulush eskiri ewetken idi. Darfur weqesi éghirlashqandin kéyin, afriqa birliki 2006 ‏- yili sudan hökümiti bilen tinchliq kélishimi maqullap, bu rayonni tinchlandurush üchün 7000 kishilik herbiy qisim ewetken bolsimu, emma weqe yenila tinchmidi.

Amérika qatarliq döletler darfur rayonigha b d t ning tinchliq saqlash qisimlirini ewetishni teshebbus qilip kéliwatidu. Emma sudan hökümiti b d t ning 20 ming kishilik tinchliq saqlash qisimlirining darfurgha kirishini ret qildi. Sudanning eng chong néfit xéridari bolghan xitay hökümitining bash minisitiri wén jyabawmu en'giliye bash minisitiri toni bélayir ependige "b d t qisimliri chuqum sudan hökümiti ruxset qilsa andin kirishi kérek" dep jakarlash arqiliq xitayning darfur mesilisige bolghan meydanini ipadiligen idi.

Sudan hökümiti bir nechche yildin buyan, xelq'araning bésimi astida, ötken ayda, b d t ning 3000 kishilik tinchliq qoshun ewetip afriqa birlikining 7000 kishilik tinchliq qismlirigha yardem bérishige qoshulidighanliqini bildürgen idi. Shuningdin kéyin xitaymu, b d t ning tinchliq qoshunlirining darfurgha kirishini qollaydighanliqi, emma xitay hökümiti burun ewetken 400 kishilik qurulush eskirining waqtini yene 6 ay uzartidighanliqini bildürdi.

Mushundaq sewebler tüpeylidin, darfurdiki qirghinchiliq téxiche üzül-késil toxtitilmidi. Hazirgha qeder darfurda yerlik millettin 200 ming adem hayatidin ayrildi we 2 milyondin artuq yerlik ahale öz yurtini tashlap sirtqa qéchip ketti, buningdin 200 ming adem yurtining sirtida chöllerde ghéripchiliq azabini tartiwatidu. (Weli)